کتاب‌هاى قصص و حکايات

مقصود از 'کتاب‌هاى قصص و حکايات' کتاب‌هائى است که در آنها چندين حکايت بر گرد يک يا چند محور داستانى يا اخلاقى يا تاريخى گرد آمده‌اند تا مقصود مؤلف را دربارهٔ مطلبى که در پيش داشت روشن سازند و در ضمن به او فرصت دهند تا اثر ادبى بديع و تازه‌اى ايجاد کند. البته اين نوع کتاب‌هاى قصص و حکايات در ادب فارسى تازگى ندارند، خواه مأخوذ از ادب هندى باشد (مثل کليله و دمنه، و طوطى‌نامه) يا از عربى (مانند کتاب فرج بعد از شدت)، و خواه مؤلفان به صرافت طبع آنها را ابداع کرده باشند (مرزبان‌نامه، سياستنامه، جوامع‌الحکايات، تحفةالملوک...) در اين دوره دامنهٔ تأليف کتاب بر اين منوال توسعه يافت و عده‌اى از نويسندگان ايرانى و هندى در اين امر شرکت جستند و اثرهاى سودمندى از اين راه به‌وجود آوردند و پيدا است که همگى آنان در کار خود از پيشنيان متأثر بوده‌اند. از آن جمله است:

- زينةالمجالس از مهم‌ترين اثرهائى است که در اين عهد به شيوهٔ جوامع‌الحکايات و لوامع‌الروايات تأليف شد.

- مؤلف کتاب سيد مجدالدين محمد بن ابى‌طالب حسينى متخلص به مجدى است.

- 'سراج‌المنير' و 'خزان و بهار' از محمد شريف کاشف (سدهٔ يازدهم هجرى) که هر دو ارزش ادبى دارند.

- بهار دانش تأليف عنايت‌الله کنبو (سدهٔ يازدهم) و عياردانش از ابوالفضل علامى (تحرير تازه‌اى از کتاب کليله‌ودمنه).

- قصهٔ چهار درويش اثر محمدعلى معصوم که حاجى ربيع انجب آن را به شعر درآورد و اين قصه چند بار به شعر و نثر هندوستانى ترجمه شد.

- قصه‌اى ديگر نظير چهار درويش به‌نام حکايت افشار خان و سه دوريش؛ قصهٔ نوروزشاه که در حقيقت تلقيدى است از هزار و يک شب، ديگر نوادرالحکايات از عبدالنبى‌فخرالزمانى که مجموعه‌اى است از داستان‌هاى شگفت پيامبران و امامان و فرمانروايان و شاهزادگان، کتاب شاهد صادق تأليف ميرزا محمدصادق اصفهانى داراى حکايات و نوادر اخلاقى و ادبى و جغرافيائى و تاريخى.

- محبوب‌القلوب اثر ميرزا برخوردار خان بن محمود ترکمان حاوى چند داستان بازمانده از حکايات کتابى که او به‌نام محفل‌آرا تأليف کرده بود ولى در گيرودار حوادثى که بعد از آن بر او گذشته بود از ميان رفت.

- کتب دبستان خرد از محمد اسماعيل خان سامى ملقب به نعمان خان به تقليد از گلستان سعدى داراى مطالب اخلاقى و حکمى همراه حکايات، کتاب نگارستان اثر کمال پاشازاده يا 'ابن کمال پاشا' که چندين سال مقدم بر دبستان خرد، به تقليد از گلستان تأليف شد، کتاب شکرستان ميرمحمد مؤمن عرشى به تقليد از گلستان، و کتاب نوادرالنقول ابوالفتح‌بن مظفر بر منوال لطائف‌الطوائف فخرالدين على صفى.