آجرکاری (۲)

گذشته از کاربرد آجر در بناى ساختمان‌ها و نماسازى‌ها، از آجر در پوشش کف‌ها نيز استفاده مى‌شده است. از پيش از اسلام شاهد کاربرد آجر براى پوشش کف بناها در داخل و خارج بطور وسيع هستيم. بعد از اسلام نيز در محل‌هايى چون جرجان حتى در پوشش بسيار زياد کف خيابان‌هاى شهر آجر بکار رفته است. آجرفرش بناها در بيشتر دوره‌ها با آجرهاى چهارگوش بزرگ 'نظامي' و 'تخت' صورت گرفته است. در پلکان‌ها و حتى کف ايوان‌هاى مقابل حجره کاروانسرا و مسيرهاى داخل صحن برخى از مسجدها، آجرها را بصورت 'نره' و به شيوه خفته و راسته در طرح‌هاى مختلف بکار مى‌برند تا مقاومت بيشترى داشته باشند. شيوه کار آجر در پله‌ها را 'هره‌چيني' گويند.

در دوران‌هاى اوليه تزئينات آجرکارى نماى بنا با شکل کلى آن به‌گونه‌اى در ارتباط است که نوعى وحدت واقعى ميان مصالح و طرح بنا بچشم مى‌آيد. مانند مقبره اميراسماعيل سامانى در بخارا، برج‌هاى گنبد قابوس، پير علمدار و نمونه‌هاى ديگر. با کسب آگاهى بيشتر در دوران‌هاى بعد اين هنر قوت بيشترى يافت. مسجد جامع نايين و آجرکارى ستون‌هاى کاکويه شبستان مسجد جامع اصفهان از نمونه کارهاى ارزنده دوران آل‌بويه است.

در دوران بعد و آغاز عهد سلجوقيان هنر آجرکارى بدون وقفه در خلق آثار شکوهمند معمارى نقش اساسى برعهده دارد. اين دوران که تا حملهٔ مغول ادامه دارد. آجرکارى پرکار و عرضه نقش‌ها و طرح‌‌هاى گوناگون را مى‌توان از ويژگى‌هاى عمدهٔ معمارى دوران سلجوقى است. برج‌هاى خرقان بعنوان نخستين گنبدهاى دوپوش از نظر آجرکارى آغاز دوران سلجوقى نمونه‌هاى معتبرى بشمار مى‌روند. شبستان‌ها گنبددار زواره و اردستان، شاهکار مسجد جامع اصفهان، بناى شکوهمند رباط شرف و رباط ملک، نمونه‌هاى گرانقدر هنر آجرکارى اين دوران را تشکيل مى‌دهد.

در دوران کوتاه خوارزمشاهيان و پيش از يورش مغولان، آثار ارزشمندى در زمينه هنر آجرکارى در خراسان بوجود آمد مانند: مسجد زوزن و سنگان

در عهد ايلخانيان، تيموريان و آل‌مظفر، هنر آجرکارى وسعت و حاکميت مطلق دوران پيش را بتدريج از دست داد. و با بکار گرفتن عنصر ترکيبى کاشى و در برخى موارد سنگ، کاربر آجر کمتر شد. آجرکارى در نماى آثار اين عهد به دو گونه صورت گرفته است: يکى آن‌که مثل گذشته نماى تزئينى آجرى همراه با چيده شدن ديوارهاى اصلي، بنا شده است و ديگر آن‌که پس از پايان سفت‌کارى و ساخته شدن اسکلت بنا با آجرگرى يک پوشش تزئينى از آجر بصورت پوسته خارجى بر روى بنا ساخته و افزوده مى‌شود. اين شيوه از ويژگى‌هاى معمارى دوره ايلخانى است. در اين عهد آجرکارى به شيوهٔ گره‌کارى رنگى يا کاربرد آجرهاى رنگى براى نقش‌اندازى در روى نما مورد توجه قرار مى‌گيرد. در اين عهد کاربرد آجر سفال در کار تزئين جرزهاى سردر و استفاده از آجرهاى نقش‌دار رواج فراوان مى‌يابد. در دوره تيمورى نيز هنر آجرکارى اعتبار فراوانى دارد. آثارى چون مسجد مير چخماق و مقبره شيخ زين‌الدين ابابکر در تايباد و بويژه ديوارهاى گنبدخانه مسجد جامع يزد از آثار دوران آل‌مظفر، از کارهاى باارزش اين عهد بشمار مى‌روند.

از اين دوره به بعد، کار تراش دادن آجر و ساختن نماى دروغين آجرى با يک پوسته گچ کوهى بصورت آجرنما مورد توجه قرار مى‌گيرد، که در دوره صفويه بکار گرفته مى‌شود و بگونه‌اى وسيع به کار مى‌رود. در اين دوران اهميت دوره‌هاى قبل ديده نمى‌شود و تنوع و نقش‌انداز‌ى‌هاى زيبايى آثار دو دوره پيش ديده نمى‌شود.

شيوه آجرکارى عهد صفويه در دوره زنديه و قاجاريه همچنان ادامه مى‌يابد. شيوۀ رنگ چين در اين دوران ساده مى‌گردد ولى آجرکارى به شيوه 'گره رنگي' ، 'گل‌انداز' ، 'گره' و آجرهاى تزئينى 'مهري' در بناهاى بسيارى بکار برده مى‌شود. در عهد قاجار در نماهاى آجرى بندهاى عمودى حذف مى‌شود و آجرها در عرض بهم مى‌چسبند.