مراکز علم و ادب

بعد از فرو نشستن آتش فتنهٔ مغول در اين دوره قسمتى از شهرها و مرکزهاى تعليم در آنها تجديد بنا شد و بر آنچه از تُرْکْتاز مغول رهائى يافته و بر سر پاى باقى مانده بود افزوده گشت و در قرن هفتم و هشتم بعضى از آنها موقعيت فرهنگى خود را حفظ کردند و يا به تازگى اهميت فرهنگى يافتند. از جملهٔ اين مرکزهاى دانش و ادب شيراز، مراغه، تبريز، سلطانيه، کرمان و در خارج از ايران بغداد و بعضى از بلاد روم و شام و هندوستان را بايد نام برد. شيعه نيز در شهرهائى مانند سبزوار و مشهد و آمل و سارى و نجف و حِلّه حوزه‌هاى علمى پرارزشى به‌وجود آوردند.در همين حوزه‌ها و مرکز‌هاى دانش است که بازماندهٔ فرهنگ و تمدن ايران و سنن علمى و ادبى ايرانيان دورهٔ اسلامى حفظ شد و دوباره نيروئى به‌دست آورد و عالمان و اديبان و شاعرانى در آنها تربيت شدند که خوشبختانه آثار غالب آنان باقى مانده و به‌دست ما رسيده است. در اين ميان مراغه از برکت وجود خواجه نصيرالدّين طوسى و رصدخانه‌اى که ترتيب داده و کتابخانه‌اى که با چهارصدهزار مجلد کتاب ايجاد کرده و دانشمندانى که از همه سوى کشور براى همکارى خود گرد آورده بود به واقع قابل توجه و از مهم‌ترين مرکزهاى معتبر انتشار دانش‌هاى عقلى در ايران قرن هفتم بود و اثر آن در وضع علمى سراسر اين دوره مشهود است.