افسانه‌ی ارشمیدس با کنیزک چینی

مغنی یکی نغمه بنواز زود		کز اندیشه در مغزم افتاد دود
چنان برکش آن نغمه‌ی نغز را		که ساکن کنی در سر این نغز را
هم از فیلسوفان آن مرز و بوم		چنین گفت پیری ز پیران روم
که بود از ندیمان خسرو خرام		هنر پیشه‌ای ارشمیدس به نام
ز یونانیان محتشم زاده‌ای		ندیده چو او گیتی آزاده‌ای
خزینه بسی داشت خوبی بسی		به یونان نبد خوبتر زو کسی
خردمند و با رای و فرهنگ و هوش		به تعلیم دانا گشاینده گوش
ارسطوش فرزند خود نام کرد		به تعلیم او خانه بدرام کرد
سکندر بدو داد دیوان خاص		کزو دید غم‌خوارگان را خلاص
کنیزی که خاقان بدو داده بود		به روس آن همه رزمش افتاده بود
بدان خوبروی هنر پیشه داد		هنر پیشه را دل به اندیشه داد
چو صیاد را آهو آمد به دست		نشد سیر از آن آهوی شیر مست
بدان ترک چینی چنان دل سپرد		که هندوی غم رختش از خانه برد
ز مشغولی او بسی روزگار		نیامد به تعلیم آموزگار
سراینده استاد را روز درس		ز تعلیم او در دل افتاد ترس
که گوئی چه ره زد هنر پیشه را		چه شورید در مغزش اندیشه را
به تعلیم او بود شاگرد صد		که آموختندی ازو نیک و بد
اگر ارشمیدس نبودی بجای		نود نه بدندی بدو رهنمای
سراینده را بسته گشتی سخن		کزان سکه نو بود نقش کهن
و گر بودی او یک تنه یادگیر		سخن گوی را بر گشادی ضمیر
نیوشنده یک تن که بخرد بود		ز نابخردان بهتر از صد بود
هنر پیشه را پیش خواند اوستاد		که چونست کز ما نیاری تو یاد
چه مشغولی از دانشت باز داشت		به بی‌دانشی عمر نتوان گذاشت
چنین باز داد ارشمیدس جواب		که بر تشنه‌ی راه زد جوی آب
مرا بیشتر زانک بنواخت شاه		به من داد چینی کنیزی چو ماه
جوانی و زانسان بتی خوب‌چهر		بدان مهربان چون نباشم به مهر
بدان صید وامانده‌ام زین شکار		که یک دل نباشد دلی در دو کار
چو دانست استاد کان تیز هوش		به شهوت پرستی برآورد جوش
بگفت آن پری‌روی را پیش من		بباید فرستاد بی انجمن
ببینم که تاراج آن ترکتاز		تو را از سر علم چون داشت باز
شد آن بت پرستنده‌ی فرمان پذیر		فرستاد بت را به دانای پیر
برآمیخت دانا یکی تلخ جام		که از تن برون آورد خلط خام
نه خلطی که جان را گزایش کند		ولی آنکه خون را فزایش کند
بپرداخت از شخص او مایه را		دوتا کرد سرو سهی سایه را
فضولی کز آن مایه آمد به زیر		به طشتی در انداخت دانا دلیر
چو پر کرد از اخلاط آن مایه طشت		بت خوب در دیده ناخوب گشت
طراوت شد از روی و رونق ز رنگ		شد از نقره‌ی زیبقی آب و سنگ
بخواند آن جوان هنرمند را		بدو داد معشوق دلبند را
که بستان دلارام خود را بناز		سرشادمانه سوی خانه باز
جوانمرد چون در صنم بنگریست		به استاد گفت این زن زشت کیست
کجا آنکه من دوستارش بدم		همه ساله در بند کارش بدم
بفرمود دانا که از جای خویش		بیارندش آن طشت پوشیده پیش
سرطشت پوشیده را برگرفت		دران داوری ماند گیتی شگفت
بدو گفت کاین بد دلارام تو!		بدین بود مشغولی کام تو!
دلیل آنکه تا پیکر این کنیز		از این بود پر بود پیشت عزیز
چو این مایه در تن نمی‌دانیش		به صورت زن زشت می‌خوانیش
چه باید ز خون خلط پرداختن		بدین خلط و خون عاشقی ساختن
مریز آب خود را در این تیره خاک		کز این آب شد آدمی تابناک
دراین قطره آب ناریخته		بسی خرمیهاست آمیخته
به چندین کنیزان وحشی نژاد		مده خرمن عمر خود را به باد
یکی جفت تنها تو را بس بود		که بسیار کس مرد بی کس بود
از آن مختلف رنگ شد روزگار		که دارد پدر هفت و مادر چهار
چو یک رنگ خواهی که باشد پسر		چو دل باش یک مادر و یک پدر
چو دید ارشمیدس که دانای روم		چگونه کشید انگبین را ز موم
به عذری چنین پای او بوسه داد		وزان پس نظر سوی دانش نهاد
ولیکن دلش میل آن ماه داشت		که الحق فریبنده‌ی دلخواه داشت
دگر ره چو سبزی درآمد به شاخ		سهی سرو را گشت میدان فراخ
بنفشه دگر باره شد مشگپوش		سر نرگس آمد ز مستی به جوش
گل روی آن ترک چینی شکفت		شمال آمد و راه میخانه رفت
دل ارشمیدس درآمد به کار		چو مرغان پرنده بر شاخسار
ز تعلیم دانا فروبست گوش		در عیش بگشاد بر ناز و نوش
پریوار با آن پری چهره زیست		چه ایمن کسی کو نهان چون پریست
عتاب خود استاد ازاو دور داشت		دلش را بدان عشق معذور داشت
چو بگذشت ازین داستان یک دو سال		غزاله شد از چشم چینی غزال
گل سرخ بر دامن خاک ریخت		سراینده‌ی بلبل ز بستان گریخت
فرو خورد خاک آن پری زاده را		چنان چون پری زادگان باده را
فلک پیشتر زین که آزاده بود		از آن به کنیزی مرا داده بود
همان مهر و خدمتگری پیشه داشت		همان کاردانی در اندیشه داشت
پیاده نهاده رخش ماه را		فرس طرح کرده بسی شاه را
خجسته گلی خون من خورد او		بجز من نه کس در جهان مرد او
چو چشم مرا چشمه‌ی نور کرد		ز چشم منش چشم بد دور کرد
رباینده‌ی چرخ آنچنانش ربود		که گفتی که نابود هرگز نبود
بخشنودیی کان مرا بود از او		چگویم خدا باد خشنود از او
مرا طالعی طرفه هست از سخن		که چون نو کنم داستان کهن
در آن عید کان شکر افشان کنم		عروسی شکر خنده قربان کنم
چو حلوای شیرین همی ساختم		ز حلواگری خانه پرداختم
چو بر گنج لیلی کشیدم حصار		دگر گوهری کردم آنجا نثار
کنون نیز چون شد عروسی بسر		به رضوان سپردم عروسی دگر
ندانم که با داغ چندین عروس		چگونه کنم قصه روم و روس
به ار نارم اندوه پیشینه پیش		بدین داستان خوش کنم وقت خویش