اثرات فیزیولوژیائی فشار روانی (۲)

فشار روانی و بیماری قلبی

فشار روانی در بیماری‌های قلبی نیز نقش مهمی دارد. در یک دسته از پژوهش‌ها، یک الگوی رفتاری با نام سنخ‌ الف شناسی شد که ظاهراً مخصوص کسانی است که دچار حمله قلبی می‌شوند (فریدمن ـ Freedman، روزنمن ـ Rosenman،۱۹۷۴). این‌‌گروه از مردم به نهایت رقابت جو و اهل پیشرفت هستند؛ به فوریت‌های زمانی حساسیت دارند، آرامیدن برایشان دشوار است، و اگر کارشان به درازا بکشد یا مجبور شوند با افرادی به زعم خود بی‌کفایت کار کنند، در آن صورت بی‌تابی و خشم نشان می‌دهند. چنین فرض شده که این‌گونه افراد گرچه به چشم دیگران از اعتماد به نفس برخوردار هستند، اما همواره دربارهٔ خود در شک و تردید هستد، به این معنا که پیوسته به خود فشار می‌آورند تا در وقت هر چه کمتر کارهای بیشتر و بیشتری انجام دهند. آمیزه‌ای از احساس فشار برای پیشرفت و یک احساس خصومت کلی را محتمل‌ترین ویژگی‌هائی به‌شمار آورده‌اند که باعث بیماری قلب می‌شود. برخی ویژگی‌های رفتاری سنخ الف در جدول ویژگی‌های رفتاری آمده است. مردمان سنخ ب کسانی هستند که ویژگی‌های سنخ الف را از خود نشان نمی‌دهند. این‌گونه مردم بدون احساس گناه می‌آرامند و بدون احساس ناآرامی کار می‌کنند؛ حساسیت به فوریت‌های زمانی و ناشکیبائی همراه آن، در آنان دیده نمی‌شود. خشم و خصومت در آنان به‌آسانی برانگیخته نمی‌شود و چندان نیازی به نمایش پیشرفت‌های خود یا گفتگو دربارهٔ آنها نشان نمی‌دهند.

از چندین پژوهش پردامنه برمی‌آید که مردمان سنخ الف بسیار دشوار از مردمان سنخ ب در معرض حملهٔ قلبی هستند روزنمن و دیگران، ۱۹۷۵؛ هینس ـ Haynes، فین لیب ـ Fein lieb، کانل ـKannel ،۱۹۸۰). البته هنوز به روشنی نمی‌دانیم که رفتار سنخ الف چگونه بر دستگاه قلبی ـ عروقی اثر می‌گذارد. امکان دارد در بین اثرات فیزیولوژیائی برخاسته از فشار روانی که مردم سنخ الف تجربه می‌کنند پدیده‌هائی مانند افزایش سطح کلسترول خون، سرعت گرفتن لخته شدن خون، افزایش فشار خون یا افزایش ترشح هورمون نوراپی نفرین وجود داشته باشد که در آهنگ کار قلب نابه‌هنجاری‌هائی ایجاد می‌کنند. این‌گونه تغییرات فیزیولوژیائی، هم در مردمانی دیده شده است که فشار روانی گذرائی را تجربه می‌کنند (مانند احساس فشار در ارتباط با وعده‌ها) و هم در مردمان سنخ الف (فریدمن، تورسن ـ Thoresen و گیل ـ Gil ،۱۹۸۱). جمع‌بندی این‌گونه پژوهش‌ها نشان می‌دهد که رفتار سنخ الف به ‌اندازهٔ سیگار کشیدن. بالا بودن فشار خون، یا فزونی سطح کلسترول خون، شخص را در معرض بیماری قلبی می‌گذارد (دمبروسکی ـ Dembroski و همکاران، ۱۹۸۱).

با شرکت بیش از هزار تن از کسانی که هر یک دست‌کم یک بار دچار حملهٔ قلبی شده‌اند، طرحی به‌منظور تغییر رفتارهای سنخ الف در دست اجراء است که به موفقیت‌های چشمگیری هم دست یافته است (تورسن، تلچ ـ Telch و ایگلستون ـ Eagleston ،۱۹۸۱). ارزیابی رفتار سنخ الف با فیلمبرداری از مصاحبه‌هائی صورت می‌گیرد که در آنها سلسله پرسش‌های معینی از این افراد می‌شود. دو نمونه از پرسش‌ها: 'اگر در رستورانی هفت هشت نفر منتظر نوبت باشند، شما هم منتظر می‌مانید؟' ، 'با حال و هوای بیست سالگی خود، نسبت به دستاوردهای فعلی خویش احساس غرور می‌کنید یا احساس شکست؟' مصاحبه‌گر نه تنها به محتوای پاسخ‌ها بلکه به رفتار آزمودنی نیز (مانند لحن و بلندی صدا، بازی دست‌ها، پرش‌های ابرو یا دهان و نشانه‌های خصومت در چهرهٔ وی) توجه می‌کند. به آزمودنی‌ها که زیر نظر روانپزشک یا روانشناس و در گروه‌های کوچک کار می‌کننند به شیوه‌های گوناگونی کمک می‌شود تا رفتار سنخ الف خود را تغییر دهند. برای نمونه به آزمودنی توصیه می‌شود برای کاستن از حساسیت خود به فوریت‌های زمانی، در صف ایستادن را تمرین کند (چیزی ‌که مردم سنخ الف را بسیار عصبانی می‌کند)، و با استفاده از این فرصت دربارهٔ چیزهائی تأمل کند که معمولاً وقت فکر کردن به آنها را پیدا نمی‌کند، یا به تماشای مردم بپردازد، یا با یک غریبه به گفتگو بنشیند. در این برنامهٔ درمانی چیزهای دیگری هم منظور شده است، مثلاً یاد گرفتن تغییر رفتارهای خاص (مانند توی حرف دیگران دویدن یا عجولانه سخن گفتن یا غذا خوردن)، ارزیابی دوبارهٔ باورهای بنیادی (مانند باور به اینکه ملاک موفقیت فقط میزان محصول کار است)، پیدا کردن راه‌هائی برای کاستن از فشار روانی در خانه و محل کار (مانند تشویق همسر به کم کردن دیده و بازدیدهای اجتماعی غیرضروری).

در این بررسی دو گروه گواه وجود دارد که آزمودنی‌های آنها همگی از مردمان سنخ الف هستند. به هیچ یک از آزمودنی‌های این دو گروه کمک خاصی برای دگرگون‌سازی رفتارهای سنخ الف آنان نمی‌شود. یک متخصص قلب پیوسته با آزمودنی‌های یکی از این دو گروه دیدار می‌کند و اطلاعاتی در مورد برنامهٔ غذائی، ورزش و داروها به آنان می‌دهد. آزمودنی‌های دومین گروه گواه هر یک زیر نظر پزشک، معالج خود از مراقبت‌های طبی ویژهٔ دوران پس از بیماری قلبی برخوردار می‌شودند. (البته آزمودنی‌های گروه آزمایشی نیز در مورد برنامه غذائی، ورزش و داروهایشان اطلاعاتی می‌گیرند ـ و کسانی هم که زیر نظر متخصص قلب هستند دربارهٔ موضوع‌های روانشناسی مانند اضطراب و افسردگی اطلاعاتی دریافت می‌کنند اما دربارهٔ اینکه چگونه با فشار روانی کنار بیایند با سبک زندگانی خود را تغییر دهند، چیزی به آنان گفته نمی‌شود.

جدول ویژگی‌های رفتاری سنخ الف

برخی رفتارهای ویژهٔ کسانی‌ که در معرض بیماری قلبی ـ عروقی هستند (نقل از فریدمن و روزنمن، ۱۹۷۴).

- دو کار را همزمان با هم انجام می‌دهد یا همزمان به دو چیز فکر می‌کند.

- پیوسته فعالیت بیشتری برای وقت کمتری تدارک می‌بیند.

- فرصتی برای توجه با علاقه‌مندی به پیرامون خود یا چیزهای زیبا پیدا نمی‌کند.

- وسط حرف دیگران می‌دود.

- از اینکه در صف به انتظار بایستد یا به دنبال اتومبیلی رانندگی کنند که به‌نظرش کند حرکت می‌کند، بسیار خشمگین می‌شود.

- معتقد است که کار وقتی درست انجام می‌شود که آدم خودش آن را انجام دهد.

- عادت دارد پایش را تکان دهد یا با انگشت‌های دست ضرب بگیرد.

- در گفتگو با دیگران از کوره در می‌رود یا بسیار بددهن است.

- عاشق وقت‌شناسی است.

- برایش سخت است که بنشیند و کاری نکند.

- در همهٔ بازی‌ها تنها هدفش این است که برنده باشد ـ حتی وقتی با بچه‌ها بازی می‌کند.

- پیشرفت‌های خود و دیگران را با اعداد و ارقام بیان می‌کند (مانند تعداد بیمارانی که به وی مراجعه می‌کنند، شمار مقاله‌هائی که نوشته و ...)

- هنگام سخن گفتن لبش را می‌لیسد، سرش را تکان تکان می‌دهد، روی میز می‌کوبد و نفس نفس می‌زند.

- وقتی کس دیگری کاری در دست دارد که به گمان او خودش آن را بهتر یا تندتر انجام می‌دهد، بی‌شکیب و بی‌تاب می‌شود.

- پیوسته پلک می‌زند یا بی‌اراده ابرو بالا می‌برد.

در این پژوهش، رویداد یک حملهٔ قلبی دیگر مهم‌ترین متغیر وابسته است. داده‌های مقدماتی حاکی از این است که در مقایسه با ۴ و ۳ درصد از آزمودنی‌های آزمایشی، ۶ و ۵ درصد از گروه گواه که زیر نظر متخصص قلب بود به حملهٔ قلبی دیگری دچار شدند. این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار است. این رقم برای گروه تحت درمان پزشکان شخصی، پیرامون ۸ تا ۷ درصد بود. به این ترتیب، یادگیری تغییر رفتارهای سنخ الف، آشکار به سلامت افراد کمک کرده است.

از دیگر یافته‌های چشمگیر این پژوهش یکی هم این است که خصومت کلی، احتمالاً مهم‌ترین پیش‌بینی‌کنندهٔ رویداد بیماری قلبی است و اهمیت آن بیش از رقابت یا حساسیت به فوریت‌های زمانی است. در این پژوهش کسانی که دوباره دچار حملهٔ قلبی شدند (و چه بسیار از آنان که جان از کف دادند) به‌جز در میزان خصومت، در بسیاری ابعاد همچون زمینهٔ خانوادگی و میزان کلی فشار روانی مزمن، تفاوتی با کسانی که سلامت خود را حفظ کردند، نداشتند. وقتی مصاحبه‌های فیلمبرداری شده از لحاظ نمایش میزان خصومت نمره‌گذاری شد، معلوم گردید نمرهٔ خصومت کسانی که دوباره دچار حملهٔ قلبی شده بودند دو سه برابر نمرهٔ کسانی بود که سالم مانده بودند، اگرچه نمره‌های هر دو گروه از لحاظ تعلق به رفتار سنخ الف همانند بود. متأسفانه کاستن از خشم و خصومت دشوارتر از تغییر جنبه‌های دیگر رفتار سنخ الف است.

بر پایهٔ این فرض که شیوه‌های کنار آمدن با فشار روانی، در نخستین سال‌های زندگی و مدت‌ها پیش از آشکار شدن نشانه‌های بیماری قلبی ـ عروقی شکل می‌گیرد، طرحی در دست اجراء است تا نحوهٔ یادگیری شیوه‌های کنارآمدن با فشار روانی مزمن در کودکان و نوجوانان بررسی شود (یادداشت خصوصی تورسن).