|
|
|
|
|
| گاه‌شمارى (Calendar) عبارت است از دانش و فنّ تعيين و نگهدارى حساب زمان. ملل و اقوام مختلف تعريف‌هاى گوناگونى از زمان، مرتبط با اسطوره يا علم يا فلسفه، به‌دست داده‌اند. اما صرفنظر از اختلاف در تعريف زمان، در زندگى عرفيِ مبتنى بر خرد جمعي، دربارهٔ بعد خطى زمان، به‌منزلهٔ بستر رويدادهاى گوناگون طبيعي، اجتماعي، فرهنگي، سياسى و ... کم و بيش هم‌عقيده بوده‌اند، بُعد يک سويه‌اى که آينده را به حال مى‌کشاند و حال را به گذشته مى‌برد.
|
|
| تقويم يا گاهنامه (Calendar) عبارت است از صورت نتايج محاسبات براى يک دورهٔ زمانى خاص.
|
|
| گاهشمارىها و گاهنامه‌ها در يک تقسيم‌بندى کلى به دو قسم تقسيم مى‌شوند: حسابى (arithmetical calendar) و نجومى (astronomical calendar). در گاه‌شمارى و گاهنمامهٔ حسابى قواعد عددى قراردادى اهميت ويژه‌اى دارند، هرچند از رويدادهاى نجومى تأثير پذيرفته باشند. در گاه‌شمارى و گاهنامهٔ نجومى رويدادهاى نجومى اهميت ويژه‌اى دارند، هرچند قواعد عددى خاصى ابداع شده باشند. در گاهشمارىها و گاهنامه‌ها معمولاً يکى از جنبه‌هاى حسابى و نجومي، ديگرى را تحت‌الشعاع قرار مى‌دهد. نگارنده معتقد است که در گاه‌شمارى جديد ايرانى اين دو جنبه متوازن هستند.
|
|
| گاهنامه‌ها بر حرکت‌هاى تناوبى اجرام آسمانى استوار هستند. در گاهنامه‌هاى نجومى بازتاب اين حرکت‌ها به‌گونه‌اى واقعى است، اما در گاهنامه‌هاى نجومى قواعدى به‌کار مى‌روند که از رويدادهاى نجومى خاص تأثير مى‌پذيرند اما مقيّد به رويدادهاى نجومى نيستند.
|
|
| حرکت‌هاى تناوبى مورد استفاده در گاهشمارىها معمولاً عبارت است از:
|
|
| - حرکت دورانى زمين به‌دور محور خود، يا حرکت وضعى زمين، که موجب پيدايش شب و روز است و به‌صورت حرکت ظاهرى شبانه‌روزى خورشيد، طلوع و غروب خورشيسد، جلوه‌گر مى‌شود و مبناى تعريف 'روز' و 'شبانه‌روز' است
|
|
| - حرکت ماه به دور زمين، که مبناى تعريف انواع 'ماه قمري' ، يا 'ماه مهي' است
|
|
| - حرکت زمين به دور خورشيد، که به‌صورت حرکت ظاهرى سالانهٔ خورشيد جلوه‌گر مى‌شود و مبناى تعريف 'سال خورشيدي' ، و هم‌چنين 'ماه برجي' است.
|
|
| هرگاه شماري، چه بر پايهٔ محاسبات نجومى باشد و چه بر پايهٔ محاسبات عددى قراردادي، به تدوين يک دفتر يا تنظيم يک جدول، با هر حجم، منجر مى‌گردد که در آن گذشت زمان به‌صورت تعيين روز و ماه و سال جلوه‌گر مى‌شود. اين دفتر يا جدول، گاهنامه يا تقويم است.
|
|
|
|
| کوچکترين واحد زمانى گاهشمارىها شبانه‌روز و بزرگترين واحد سال است و در گاهشمارىها از واحدهاى زمانى هفته و ماه نيز استفاده مى‌شود. اما بيشترين تشابه ميان گاهشمارىها نخست در بهره‌گيرى از شبانه‌روز، و بعد در استفاده از سال است.
|
|
| با آنکه در تعريف روز، شب، و تلقى ظهر يا نيم‌شب به‌منزلهٔ مبداء محاسبهٔ شبانه‌روز تفاوت‌هائى ميان گاه‌شمارى‌هاى مختلف ديده مى‌شود، اما در همهٔ گاهشمارىها در پذيرفته يک شبانه‌روز به‌عنوان واحد زمانى تقويمى اتفاف‌نظر وجود دارد هرچند ممکن است در بعضى از آنها شب و روز را به اجزائى تقسيم کنند.
|
|
| اگر نقطهٔ اشتراک بعدى گاهشمارىها استفاده از 'سال' باشد، نبايد به اختلاف‌هائى که در تعريف سال وجود دارد، توجه کرد.
|
|
| نخستين اختلاف در تعريف حسابى سال است. در گاه‌شمارى‌هاى حسابى براى طول سال تعداد روزهاى متفاوتى درنظر گرفته مى‌شود که، با تأثيرپذيرى از رويدادهاى نجومي، معمول‌ترين آنها عبارت است از ۳۵۴ روز، ۳۵۵ روز، ۳۶۰ روز، ۳۶۵ روز، و ۳۶۶ روز.
|
|
| دومين اختلاف در تعريف نجومى سال است. در گاه‌شمارى‌هاى نجومى سال معمولاً به‌صورت سال مَهى (lunar year) يا سال خورشيدى (solar year) تعريف مى‌شود که با هم تفاوت دارند.
|
|
| در مورد هفته بايد گفت که بعضى از گاهشمارىها فاقد آن بوده‌اند يا فاقد آن هستند.
|
|
| دربارهٔ ماه نيز بايد گفت که در گاه‌شمارى‌هاى مختلف يا از ماه‌هاى قمرى [مَهي] استفاده مى‌شود يا از ماه برجى يا از ماه‌هاى قراردادي.
|
|
| بدين‌سان گاه‌شمارى‌هاى گوناگونى در طول تاريخ پديد آمده‌اند که تنها در انتخاب شبانه‌روز به‌منزلهٔ کوچکترين واحد شمارش ماه‌ها و سال‌ها مشترک بوده‌آند و در نوع ماه، نوع سال، مبداء و آغاز سال معمولاً با هم اختلاف داشته‌اند.
|
|
| گاه‌شمارى‌هائى که از گردش ماه به‌دور زمين و گردش زمين به‌دور خوريد الگو گرفته‌اند به سه گروه اصلى تقسيم مى‌شوند:
|
|
| - گاه‌شمارى مَهى (lunar)،
|
| - گاه‌شمارى خورشيدى (solar)
|
| - گاه‌شمارى خورشيدي-مَهى (lunisolar).
|
|
| يکى از علت‌هاى مهم تفاوت ميان گاهشمارىها و ايجاد تغييرات در آنها، دورهٔ تناوب ماه و دورهٔ تناوب زمين در حرکت انتقالى است که اولاً چند روز و کسرهائى از روز هستند، ثانياً اين کسرها چنان نيستند که به آسانى طى چند سال به يک روز تبديل شوند، ثالثاً اين کسرها معمولاً متغير هستند و رابعاً اندازه‌گيرى دقيق آنها بسيار دشوار است. براى مثال، طول متوسط ماه هلالى ۲۹،۵۳۰۵۹ (۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقيقه و ۲،۹۷۶ ثانيه)، طول متوسط سال اعتدالى ۳۶۵،۲۴۲۱۹۸۷۹ روز (۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقيقه و ۴۵،۹۷۵۴۵۶ ثانيه) است، و خواهيم ديد که اندکى خطا موجب عدم انطباق گاه‌شمارى با واقعيت نجومى و ثابت‌نماندن آغاز سال و ... است.
|
|
| بدين‌سان گاه‌شمارى‌هاى گوناگونى پديد آمده است که مشهورترين آنها عبارت است از:
|
|
| - گاه‌شمارى‌هاى آشورى و بابلى و سومري
|
| - گاه‌شمارى‌هاى اوستائي
|
| - گاه‌شمارى يزدگردي
|
| - گاه‌شمارى رومي
|
| - گاه‌شمارى يوناني
|
| - گاه‌شمارى دوازده حيواني
|
| - گاه‌شمارى شصتگانى چينى (در کنار حدود صد نوع گاه‌شمارى ديگر در چين)
|
| - گاه‌شمارى يهود
|
| - گاه‌شمارى اسکندري
|
| - گاه‌شمارى اعراب پيش از اسلام
|
| - گاه‌شمارى خراجي
|
| - گاه‌شمارى‌هاى مسيحي
|
| - گاه‌شمارى‌هاى مصري
|
| - گاه‌شمارى‌هاى هندي
|
| - گاه‌شمارى‌هاى اقوام مايا
|
| - گاه‌شمارى انقلابى فرانسه
|
| - گاه‌شمارى جلالي
|
| - گاه‌شمارى هجرى مهى [قمري]
|
| - گاه‌شمارى هجرى خورشيدي.
|
|
| هم‌چنين بايد به پيشنهادهاى گوناگون توجه کرد که براى اصلاح گاهشمارىها و دستيابى به گاه‌شمارى دقيق‌تر صورت گرفته است که برخى از آنها شهرتى هم دارند و برخى به فراموشى سپرده شده‌اند.
|
