یادگیری و شرطی‌سازی

نقش یادگیری در همهٔ صحنه‌های زندگی ما نمایان است. یادگیری نه تنها در آموختن مهارتی خاص یا مطالب درسی، بلکه در رشد هیجانی، تعامل اجتماعی، و حتی رشد شخصیت نیز دخالت دارد. مثلاً یاد می‌گیریم از چه بترسیم، چه چیز را دوست بداریم، چگونه مؤدبانه رفتار کنیم، چگونه صمیمیت نشان دهیم، و جز اینها. با توجه به نقش فراگیر یادگیری در زندگی، تعجبی ندارد که ما طی همین مباحث دربارهٔ نمونه‌های متعددی از آن صحبت کرده‌ایم. مثلاً اینکه چگونه کودکان می‌آموزند دنیای اطراف خود را ادراک کنند، با افراد همجنس خود همانندسازی کنند، و رفتارشان را طبق معیارهای بزرگسالان تنظیم نمایند. در این مبحث به تحلیل منظم‌تری از یادگیری می‌پردازیم.

در تعریف یادگیری می‌توان گفت تغییری نسبتاً دائمی در رفتار است که در نتیجهٔ تمرین حاصل شده است. تغییراتی در رفتار که حاصل رسش (maturation) (و نه تمرین)، یا شرایط موقت جاندار (مثل خستگی یا حالات ناشی از مصرف برخی داروها) باشند، مشمول این تعریف نمی‌شوند. مسلماً تمام موارد یادگیری عین هم نیستند. از چهار نوع یادگیری مشخص می‌توان گفتگو کرد:

۱. خوگیری (habituation).

۲. شرطی‌سازی کلاسیک (classical conditioning).

۳. شرطی‌سازی عامل (operant conditioning).

۴. یادگیری پیچیده (complex learning)

خوگیری که ساده‌ترین نوع یادگیری است عبارت است از نادیده گرفتن محرکی که با آن مأنوس شده‌ایم، یا پی‌آمد مهمی برای ما ندارد - مثلاً یادگرفتن اینکه صدای تیک‌تاک ساعت تازه‌ای را نشنویم. شرطی‌سازی کلاسیک و شرطی‌سازی عامل هر دو متضمن پیوند و ارتباط هستند، به این معنی که در آنها همایندی رویدادها آموخته می‌شود. در شرطی‌سازی کلاسیک جاندار یاد می‌گیرد که رویدادی در پی رویداد دیگری می‌آید. مثلاً نوزاد می‌آموزد که دیدن پستان، چشیدن شیر در پی دارد. در شرطی‌سازی عامل جاندار یاد می‌گیرد متعاقب پاسخی که می‌دهد پی‌مد معینی روی خواهد داد. مثلاً کودک می‌آموزد که کتک‌زدن خواهر یا برادر، سرزنش والدین را به‌دنبال دارد. یادگیری پیچیده متضمن چیزی بیش از تشکیل پیوندها است: مثلاً به‌کارگیری راهبرد معینی برای حل یک مسئله، یا طراحی نقشه‌ای ذهنی از محیط خود.