مفهوم و تعریف فرضیه

براى روشن شدن مفهوم فرضيه از مثال‌هاى ساده و روزمره شروع مى‌کنيم. فرض کنيد برق خانه‌اى قطع شده و صاحبخانه با مشکل روبرو گرديده است. مسئله او اين است که علت قطع برق چيست؟ در عالم تفکر و با استفاده از معلومات کلى و شناخت‌هاى قبلى چند حدس يا گمان به ذهن او خطور مى‌کند؛ مثلاً امکان دارد فيوز کنتور دچار مشکل شده باشد (پريدن يا سوختن). امکان دارد عيب از اتصال سيم‌هاى برق باشد. امکان دارد از کارخانه برق قطع شده باشد و نظاير آن. اينها همه تصورات ذهنى هستند که براى او بوجود مى‌آيد و منشأ آنها نيز معلومات قبلى و قضاياى کلى هستند که نسبت به آنها آگاهى دارد.

تمام اين تصوّرات ذهنى که براى او بوجود مى‌آيد، در واقع فرض‌هايى هستند که در ذهن او نقش مى‌بندند و ذهن او را به سمت آن جهت مى‌دهند تا تلاش کاوشگرانهٔ خودش را براى حل مسئله قطع برق در راههاى معدودى به کار گيرد. او بلافاصله شروع به کاوش و تحقيق در مورد هر يک از آنها مى‌کند و ابتدا سهل‌ترين و محتمل‌ترين راه را انتخاب و آزمايش مى‌کند؛ مثلاً ممکن است ابتدا به سراغ کنتور برود و با مشاهدهٔ آن از وضعيت فيوز آگاهى يابد. اگر مشکل از آن باشد اقدام به رفع اشکال نموده جريان برق را برقرار مى‌کند، در اين صورت مسئله حل مى‌شود. ولى اگر قطع برق از فيوز نبود، به سراغ احتمال بعدى مى‌رود. اگر اين بار نيز به نتيجه نرسيد، به سراغ موارد بعدى مى‌رود و يکى پس از ديگرى آنها را آزمايش مى‌کند تا راه‌حل پيدا شود. اين مثال ساده حامل پيام‌هاى خوبى براى کسى است که مى‌خواهد روش تحقيق علمى را ياد بگيرد؛ زيرا به زبان ساده او را با مفهوم مسئله، فرضيه‌سازي، روش جمع‌آورى اطلاعات و آزمايش فرضيه و نتيجه‌گيرى آشنا مى‌کند و نقش فرضيه را در وصول به هدف تحقيق واضح مى‌نمايد.

در تعريف فرضيه مى‌توان گفت: فرضيه عبارت است از حدس يا گمان انديشمندانه درباره ماهيت، چگونگى و روابط بين پديده‌ها، اشياء و متغيرها، که محقق را در تشخيص نزديکترين و محتمل‌ترين راه براى کشف مجهول کمک مى‌نمايد؛ بنابراين، فرضيه گمانى است موقتى که درست بودن يا نبودنش بايد مورد آزمايش قرار گيرد. فرضيه براساس معلومات کلى و شناخت‌هاى قبلى يا تجارب محقق پديد مى‌‌آيد. اين شناخت‌ها ممکن است براساس تجارب يا مطالعات قبلى باشد، از منابع شفاهى بدست آمده باشد، يا در جريان مطالعهٔ ادبيات تحقيق حاصل شده باشد.

در هر صورت، مجموعه منابع مزبور مى‌تواند ذهن محقق را آماده نمايد تا دربارهٔ چگونگى متغيرها و روابط آنها در تحقيق مورد نظر حدس بزند و پيش‌بينى بعمل آورد و حاصل آن را در قالب قضاياى حدسى و خبرى تدوين نمايد. نکته‌اى که بايد دربارهٔ تفاوت فرضيه با نظريه و قوانين يا معلومات کلى بيان شود اين است که نظريه و قوانين عمدتاً مشتمل بر قضاياى کلى و عمومى هستند و به مورد خاصى تعلق ندارند و مى‌توانند مصاديق زيادى داشته باشند، درحالى‌که فرضيه حالت کلى ندارد و مختص مسئله تحقيق است که از قضاياى کلى ناشى مى‌شود ولى در قلمرو يک تحقيق خاص شکل مى‌گيرد؛ به همين دليل، يک محقق نمى‌تواند فرضيهٔ خود را در تحقيق مورد نظرش بصورت قضيهٔ کلى بيان نمايد. هرچند از قضاياى کلى به روش قياسى و از کل به جزء فرضيه‌سازى نمايد و فرضيه‌هاى خود را با قضاياى کلى استنتاج نمايد، بايد مفاهيم و اصطلاحات مربوط به فرضيه را به مسئلهٔ تحقيق خود محدود کند.