حسینیه‌ها و تکایا و مصلّی‌ها

در شهرهاى قديمى ايران تکيه، ميدان و حسينيه فضاهاى محصورى بوده‌اند که در مسير گذرهاى اصلى شهر قرار داشته‌اند. اين فضاها اغلب به‌صورت فضاى عمومي، يعنى جزئى مهم از گذر اصلى يا به‌صورت فضاى بسته، اما در ارتباط با گذر اصلى وجود داشته‌اند. در حالى‌که تکايا و حسينيه‌ها در اعياد اسلامى و ايام سوگواري، خصوصاً محرم، مورد استفاده قرار مى‌گرفته‌اند. در حالى‌که تکايا و حسينيه‌ها به‌صورت فضاهاى شهرى - محله‌اى و داخل شهر قلعه‌اى بوده‌اند، اما مصلى فضايى آزاد و در مواردى محصور در بيرون يا حاشيه شهر قلعه‌اى قرار داشته که در 'عيدين' در آن نماز مى‌گزارده‌اند.

شهرهاى قديمى ايران در گذشته به چند مرحله تقسيم شده بود. هر شهر داراى يک مرکز و هر محله داراى يک يا چند مرکز کوچک بود. سازمان کالبدى شهرهاى قديمى ايران بر اصولى استوار بوده است که عبارتند از پيوند فضايى ميان عناصر مجموعه شامل مرکز شهر؛ مراکز محلات، از طريق يک رشته فضاها و عناصر ارتباط‌دهنده؛ گذر اصلى و ميدان، تکيه يا حسينيه.

ميدان، تکيه و حسينيه به مفهوم فضاى شهرى - محله‌اى تنها يکى از عناصر تشکيل‌دهنده مرکز شهر يا مراکز محلات بوده‌اند. ساير عناصر را مسجد، بازار، بازارچه، مدرسه و ... تشکيل مى‌داده‌اند.

در فضاى تکيه و حسينيه مراسم مذهبى برگزار مى‌شد. همچنين تعزيه‌گرداني، شبيه‌خواني، پرده‌خواني، سينه‌زنى و مراسم شترکشون در عيد قربان در اين فضاها رايج بوده است؛ اما جلوه اين فضاها در ايام محرم و سوگوارى امام حسين (ع) کم نظير بوده است. در اين ايام بدنه محصورکننده فضاى تکيه و حسينيه‌ها و عناصر مربوط بدان سياهپوش مى‌شد و توق يا نخل و علامت و کتل را که معمولاً در گوشه مناسبى در فضاى تکيه يا حسينيه قرار داشت، آذين مى‌بستند و در روز مراسم به حرکت در مى‌آوردند.

فضاى عمده شهرى در شهرهاى ايران بازار، ميدان يا تکيه يا مسجد جامع يکى بيشتر نبوده، اما در بعضى از شهرهاى ايران به دو فضاى اصلي، مانند ميدان و تکيه برمى‌خوريم. در سمنان تکيه پهنه و تکيه ناسار دو فضاى عمده شهرى محسوب مى‌شوند. در يزد نيز ميدان شاه ‌طهماسب صفوى که در قرن نهم هجرى احداث شد و ميدان امير چخماق متعلق به دوره گورکانى نزديک به دو قرن از رونق برخوردار بودند. متأسفانه ترکيب اين دو ميدان در اثر خيابان‌کشى‌هاى چند سال اخير متلاشى شده است. ترکيب افقى اين فضاها غالباً مربع، مستطيل يا هشت ضلعى بوده است.

مصلى‌هاى ايران قطعه زمين‌هاى وسيع و آماده شده‌اى براى نماز عيد در بيرون شهر بوده است. براى نمونه مصلاى يزد بيرون شهر قلعه‌اى آل‌مظفر قرار داشته است. شهر يزد ايجاد مصلى يا 'عيدگاه' که نماز 'عيدين' در آن برگزار مى‌شده، سابقه‌اى طولانى دارد. دو نمونه مصلاى ديگر مصلاى مشهد و مصلاى طرق در خراسان است.