اظهارنظر و پیشنهاد

هر تحقيق علمى براساس هدف مشخصى انجام مى‌شود؛ يعنى هدف محقق از تحقيق يا مبنايى يا بنيادى است که به گسترش حوزه معرفت علم مى‌انجامد، يا کاربردى و عملى است که غرض از آن حلّ مسئله و معضل يا ارتقاى سطح کيفيت يا کميّت است؛ از اين‌رو، محقق بايد با در نظر داشتن هر يک از هدف‌هاى مزبور و براساس نتايج حاصل از تحقيق، نظريهٔ خود را اعلام دارد. اين نظريه يا حالت تبيينى دارد و شناخت‌هاى جديدى را در راستاى توسعهٔ قلمرو علم و دانش بيان مى‌کند يا حالت کاربردى دارد و راهکارى را براى حل مسئله و مُعضل پيشنهاد مى‌نمايد.

مطلب مهم در پژوهش علمى اين است که کار تحقيقى بايد هميشه با اجتهاد و اظهارنظر توأم باشد و محقق در پايان کار و براساس مطالعات انجام شده بطور قاطع نظر خود را دربارهٔ موضوع اعلام دارد تا به گسترش دامنهٔ معرفتى علم و يافته‌هاى موجود کمک نمايد. در غير اينصورت، تحقيق اعتبار علمى زيادى نخواهد داشت؛ (مقدمه‌اى بر روش تحقيق در علوم تربيتي؛ ص ۱۶) به عبارتي، اگر تحقيق از خاصيت افزايشى بودن برخوردار نباشد، کارى عبث و تکرارى خواهد بود. شناخت نوين و جديدى که بر اثر تحقيق علمى بوجود مى‌آيد، ممکن است نوعاً جديد و ابتکارى باشد، حوزه علم را گسترش دهد و ادبيات آن را غنى‌تر سازد و اساساً نظريهٔ جديدى ارائه کند که مبين ماهيت اشياء و پديده‌ها و نيز روابط بين آنها باشد يا در واقع حرف تازه‌اى را ارائه کند که تاکنون بوسيله افراد قبل از او بيان نشده است.

همچنين، شناخت جديد ممکن است درباره يک نظريه و گزارهٔ علمى مربوط به ديگران باشد که در اين‌ صورت مى‌تواند به تأييد آنها منجر شود يا آنها را رد يا اصلاح کند. اگر نتايج تحقيق و ارزيابى فرضيه‌ها به تأييد نظريه‌اى منجر شود، آن نظريه علمى از ثبات و استحکام بيشترى برخوردار خواهد شد. ولى اگر نتايج تحقيق آن را تأييد نکند، ممکن است نسبت به رد يا اصلاح آن اقدام نمايد که در هر صورت اين نتايج حرف تازه بوده، مشتاقان و علاقه‌مندان حوزهٔ علمى را بهره‌مند خواهد ساخت. همين فرآيند تازه‌‌آفرينى از طريق تحقيقات علمى است که باعث غنى شدن و تقويت ادبيات يک حوزهٔ علمى شده، در يک حرکت جمعى و هماهنگ قلمرو معرفتى انسان را در آن رشته يا حوزه افزايش و توسعه داده، علم و تکنولوژى را دائماً تکامل و گسترش مى‌دهد؛ بنابراين، محقق بايد به اين نکته توجه کند که در پايان کار تحقيق و براساس نتايج بدست آمده و ارزيابى فرضيه‌ها احکامى را صادر و پيشنهادهايى را ارائه نمايد. محقق درباره مسئله تحقيقِ خاص خودش نتيجه‌گيرى مى‌کند و پس از صدور حکم دربارهٔ فرضيه‌هاى خود، درخصوص نتيجهٔ تحقيق خود بيانيه‌اى علمى ارائه مى‌دهد که متضمن پاسخ به مسئله تحقيق خاص اوست؛ ولى کار او زمانى ارزش دارد که اين نتيجه خاص را تعميم دهد و گزاره‌اى کلى با ماهيت تبيينى تدوين کند و حقيقت يا واقعيتى جهانشمول را دربارهٔ اشياء، پديده‌ها، حالات، روابط علت و معلولى و نظاير آن تشريح نمايد. در اين شرايط گزاره کلى در حکم يک نظريه و تئورى است و ارزش تئوريک دارد.

چنانچه تحقيق ماهيتاً بنيادى باشد، محقق بايد مجهولات و مسائل جديدى را که در فرآيند تحقيق با آنها مواجه است پيشنهاد دهد. اگر تحقيق کاربردى يا عملى است، محقق بايد براى حل مسائل يا به عبارتى بهينه‌سازى کار و رفع مشکل يا مشکلات پيشنهادهايى را ارائه دهد که محصول فرآيند تحقيق علمى است. کيفيت ارائه پيشنهادها بصورت مدل، پراکنده يا مرحله‌اى به ماهيت مسئله و نظر محقق بستگى دارد. ولى آنچه در مورد پيشنهادها، اعم از تحقيقات مبنايى يا کاربردي، بايد مورد توجه محقق باشد اين است که با مسئله تحقيق سازگار باشد و از فرآيند تحقيق منتج شود؛ بنابراين، پيشنهادهاى ذهنى يا مبتنى بر پيش‌فرض‌هاى محقق که با فرآيند تحقيق مرتبط نيستند نبايد پيشنهاد تحقيق تلقى شوند و در غير اين‌ صورت محقق بايد آنها را بطور جداگانه ذکر کند و در اين باره توضيح لازم را ارائه دهد.

در تحقيقات کاربردى و عملى نيز محقق بايد براساس نتايج بدست آمده راه‌کارهاى عملى را پيشنهاد دهد؛ مثلاً اگر اُفت تحصيلى دانش‌آموزان تحقيق و نکته جالبى را کشف کرده است، پيشنهادى سازنده و عملى را به عنوان راه‌کار منطقى حل مسئله ارائه دهد؛ براى مثال، اگر علت اُفت را عدم دستيابى بموقع دانش‌آموزان به کتاب درسى يا شيوهٔ تدريس معلم تشخيص داده، بايد پيشنهاد او حول دستيابى بموقع و مؤثر به کتب درسى و نحوهٔ تحويل آن به دانش‌آموزان دور بزند يا پيشنهاد اصلاحى براى رفع مشکل تدريس و نيز راه‌حل روش تدريس مناسب‌تر را ارائه دهد. اين امر در تحقيقات کاربردى يا عملى که به پيشنهاد سازمان‌ها و مؤسسات بخش دولتى و خصوصى يا از طريق آنها انجام مى‌پذيرد، معمولاً از محقق خواسته مى‌شود و به عنوان يکى از شرايط اصلى در قرارداد و موافقتنامه تحقيق گنجانده مى‌شود.

نکته‌اى که بايد در اينجا به آن اشاره شود، اين است که براى تحقيقات علّى بهتر است محقق در پايان کار نتايج تحقيقات خود را در قالب يک مدل تبيينى ارائه دهد و روابط متغيرها و چگونگى وضعيت پديدهٔ مورد مطالعه را به نمايش بگذارد.