ارزیابی نهایی فرضیه

هدف محقق گردآورى اطلاعات به روش صحيح و علمى و نيز تجزيه‌وتحليل آنهاست تا از اين طريق بتواند پاسخ مسئله تحقيق را بيابد و فرضيه يا فرضيه‌ها را مورد ارزيابى قرار دهد؛ از اين‌رو، پس از پايان عمليات تجزيه‌وتحليل محقق بايد با تکيه بر نتيجهٔ کار، دربارهٔ فرضيه‌هاى اوليهٔ خود اظهارنظر کند و با توجه به نتايج بدست آمده تأييد يا رد آنها را اعلام نمايد؛ (البته ممکن است نتايج تحقيق نشاند دهد که کار تحقيق ناقص يا ناکافى است و بايد فعاليت‌هاى تکميلى براى کامل کردن و رسيدن به نتايج قابل قبول انجام شود. از طرفى ممکن است در پايان مرحله تجزيه‌وتحليل، محقق فرضيه‌هاى خود را تغيير داده، اصلاح کند که براى ارزيابى مجدد آنها ناگزير از تکرار تمام يا بخشى از عمليات تحقيق خواهد بود.) يعنى در بخش نتيجه‌گيرى محقق بايد به ترتيب به فرضيه‌هاى خود اشاره کند و تأييد يا رد آنها را يادآور شود.

در تحقيقات تاريخى و توصيفى و نظرى و موردى و تحليل محتوا محقق با استفاده از روش استدلال و تحليل عقلانى يا روش‌هاى آمار توصيفى يا آزمون خى ۲ به نتيجه‌گيرى پرداخته، براساس نتايج بدست آمده فرضيه‌ها را مورد ارزيابى و اظهارنظر قرار مى‌دهد و نسبت به تأييد يا رد آنها اقدام مى‌کند.

در تحقيقات همبستگي، محقق از آزمون‌هاى همبستگى به تناسب نوع مقياس استفاده نموده، نتايج حاصل از محاسبات با جدول ضريب همبستگى مربوط مقايسه مى‌نمايد. براى مقايسهٔ مزبور محقق بايد درجهٔ آزادى را محاسبه کند و سپس سطح معنى‌دارى (سطح آلفا) موردنظر خود را انتخاب نمايد.

در تحقيقات علّى و تجربى که هدف، بررسى تفاوت يا تأثير متغيرها و نيز تشخيص رابطهٔ علّى بين متغيرهاى مستقل و تابع است، از آزمون‌هاى T و F استفاده مى‌شود و نتايج حاصل از محاسبه با جداول مربوط مقايسه مى‌گردد. سپس دربارهٔ فرضيه‌هاى ساخته شده اظهارنظر مى‌شود.

در آزمون‌هاى آمارى که مجموعاً شامل آزمون‌هاى همبستگي، خى ۲، آزمون‌هاى T و F و ... مى‌شوند، ملاحظات زير بايد در نظر گرفته شود:

- هدف از انجام اين‌گونه آزمون‌ها معمولاً مطالعه تشخيص همبستگى بين دو يا چند متغير و نيز مطالعه تشخيص تفاوت تأثير يک يا چند متغير بر يک يا چند متغير ديگر است؛ بنابراين، متناسب با هر يک از اين اهداف، محقق مى‌تواند يکى از آزمون‌هاى مزبور را انتخاب کند.

- همانطور که در بحث فرضيه بيان شد، هرچند محقق فرضيه تحقيق (H۱) و فرضيه صفر، (H۰) را تدوين مى‌کند، اين آزمون‌ها عملاً صفر را مورد آزمايش قرار مى‌دهند؛ بنابراين، اگر نتيجهٔ تحقيق فرضيه صفر را رد کند، فرضيه تحقيق تأييد مى‌شود.

- عدد محاسبه شده در هر يک از آزمون‌هاى آمار استنباطى ترکيبى از دو عنصر: ۱. عنصر واقعيت؛ ۲. عنصر خطا براثر خطاى نمونه‌گيري، محاسبه و ... است؛ بنابراين، براى تفکيک عدد محاسبه شده به دو عنصر مزبور محقق ناگزير است آن را با عدد جدول مربوط مقايسه کند (اين جداول معمولاً براى هر يک از آزمون‌ها در پايان کتاب‌هاى آمار و بعضاً روش تحقق آورده مى‌شود)؛ زيرا مقدار مندرج در جدول در واقع حد و سهم مقدار خطاى نمونه‌گيرى و تصادف است؛ از اين‌رو، اگر مقدار محاسبه شده از طريق فرمول آزمون از عدد جدول کمتر باشد، فرضيهٔ صفر تأييد مى‌شود. ولى اگر مقدار محاسبه شده از طريق فرمول آزمون از عدد جدول بزرگتر باشد، فرضيهٔ صفر رد شده، فرضيهٔ تحقيق تأييد مى‌شود، زيرا اگر سهم خط و تصادف که در جدول منعکس است از آن کسر شود باز هم سهمى براى عنصر واقعيت باقى مى‌ماند. واقعيت به معنى اين‌که تفاوت، تأثير يا رابطه بين متغيرهاى مورد مطالعه واقعاً وجود دارد. (Research Methods. a Process of Inquiry; p.360)

- براى مقايسه عدد محاسبه‌ شده از طريق فرمول با عدد جدول، محقق نياز به دو عامل ديگر دارد: اول درجهٔ آزادى است که مقدار آن با فرمول مربوط به هر آزمون محاسبه مى‌شود. دوم، انتخاب سطح معنى‌دار بودن و به عبارتى سطح آلفا (α) است که به عنوان مبنايى براى رد فرضيه صفر مورد استفاده قرار مى‌گيرد. اين سطح يعنى α معمولاً بصورت ۵ درصد (۵%) يا يک درصد (۱%) انتخاب مى‌شود. رد فرض صفر در سطح ۵% يا ۱% بدين معنى است که ميزان تفاوت تأثير يا همبستگى مشاهده شده احتمالاً نمى‌تواند در بيش از ۵% يا ۱% موارد ناشى از خطاى نمونه‌گيرى باشد (منظور ۵ مورد يا ۱ مورد از ۱۰۰ مورد تکرار آزمايش است)؛ بنابراين، محقق مى‌تواند با سطح احتمال يا ضريب اطمينان ۹۵% يا ۹۹% وجود تفاوت يا همبستگى را ناشى از عامل تجربه دانسته، آن را واقعى تلقى کند. البته در مقايسه بين دو سطح ياد شده سطح آلفاى يک درصد (۱%) نسبت به سطح آلفاى پنج درصد (۵%) دقيق‌تر است. (روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتاري؛ ص ۳۴۶)