میزان‌ها و نسبت‌های مرگ‌ومیر

اين ميزان‌ها و نسبت‌ها براى هدف‌‌هاى متعدد به فراوانى به کار گرفته مى‌شوند و ممکن است در شرح روند مرگ‌ومير و تغييرات کلى آن، در تصميم‌گيرى پيرامون اولويت‌هاى کارهاى بهداشتى و تخصيص منابع کاربرد داشته باشند. همچنين در طرح برنامه‌هاى مداخله‌اى و ارزيابى و پالايش مشکلات و برنامه‌هاى مربوط به بهداشت عمومى به‌کار مى‌روند و از اينها گذشته، سرنخ‌هاى مهمى براى پژوهش همه‌گير شناختى بدست مى‌دهند.

ميزان خام مرگ (Crude Death Rate-CDR)

ساده‌ترين وسيله‌اى اندازه‌گيرى ميرايى ميزان خام مرگ است که عبارت است از: تعداد مرگ‌هاى ناشى از کليه علل در هزار نفر جمعيت در وسط هر سال و در يک منطقه معين با اين ميزان مرگ‌هايى را که به علل گوناگون در يک جمعيت معين و در يک دوره زمانى معين روى مى‌دهد اندازه‌گيرى مى‌کنند و فرمول محاسبه آن چنين است:

۱۰۰۰ × (A/F) = ميزان خام مرگ

تعداد کليه مرگ‌ها در مدت يکسال در يک منطقه = A

جمعيت همان منطقه در وسط همان سال = F

بايد دانست که ميران خام مرگ خلاصه‌ تأثير دو عامل را بر ميرايى جمعيت موردنظرشان نشان مى‌دهد:

- ترکيب جمعيت

- ميزان‌هاى اختصاصى سنى مرگ، (که بازتاب احتمال مرگ است).

ميزان‌هاى اختصاصى مرگ (ASDR)

هنگامى‌ که به‌منظور روشن‌کردن سبب‌شناسى بيمارى‌ها، تجزيه و تحليل انجام مى‌شود لازم است که از ميزان‌هاى اختصاصى مرگ استفاده شود. ميزان‌هاى اختصاصى مرگ عبارتند از:

۱. ميزان اختصاصى بيمارى يا علت (مانند سل، سرطان، حوادث)

۲. ميزان‌هاى اختصاصى مرتبط با گروه‌هاى خاص (مانند سني، جنسي، سنى و جنسى و...)

همچنين ميزانهاى اختصاصى ديگرى هم برحسب متغيرهاى متغير ديگر؛ (مانند درآمد، مذهب، نژاد، وضع مسکن و غيره) مى‌توان ترتيب داد.

ميزان‌هاى اختصاصى مرگ مى‌توانند به شناسايى بعضى گروه‌هاى خاص، يا گروه‌هاى در معرض خطر کمک نمايند تا اقدامات پيشگيرى انجام شود. اين ميزان‌ها امکان مقايسه بين علل گوناگون بيمارى در يک جمعيت را هم فراهم مى‌نمايند. اصولاً ميزان‌هاى اختصاصى مرگ را مى‌توان در کشورهاى بدست آورد که نظام ثبت احوال مطلوب در کار و نسبت بزرگى از مرگ‌ها داراى گواهى پزشکى باشد.

ميزان کشندگى مرگ (Case Fatality Rate)

عبارت است از:

۱۰۰ × (تعداد مرگ‌هاى ناشى از يک بيمارى ويژه / تعداد کل مبتلايان به همان بيمارى) = CFR

CFR نشان‌دهنده توان مرگ‌آفرينى بيمارى و تنها شامل نسبت مرگ‌ها به بيماران است. زمان مربوط به تعيين نسبت مشخص نمى‌شود. اين نسبت مشخصاً در بيمارى‌هاى عفونى حاد (مانند مسموميت غذايي، وبا و سرخک) بکار مى‌رود. کاربرد آن در بيمارى‌هاى مزمن محدود است زيرا زمان آغاز بيمارى تا زمان مرگ طولانى و متغير است. در همه‌گيرى‌هاى مختلف ممکن است ميزان CFR متفاوت باشد زيرا در عامل بيمارى‌زا، ميزبان و محيط زيست تغييراتى وجود دارد. CFR در ارتباط نزديک با ويرولانس عامل بيمارى‌زاست.

ميزان (نسبت) مرگ‌ومير

گاهى لازم مى‌شود که بدانيم چه نسبتى از مجموع مرگ‌ها به‌علت يک بيمارى خاص (ملاً سرطان) است و يا چه نسبتى از مرگ‌ها در يک گروه سنى خاص (مثلاً بيشتر از ۵۰ ساله) بروز مى‌کند. نسبت مرگ‌ومير سهمى بيان‌کننده تعداد ‌مرگ‌هاى ناشى از يک علت خاص (يا در يک سن خاص) به‌ازاى ۱۰۰ (يا هزار) از مجموع مرگ‌ها است و بنابراين عبارتند از:

الف -

۱۰۰ × (A/B) = نسبت مرگ و مير از يک بيمارى خاص

تعداد مرگ‌هاى ناشى از يک بيمارى خاص در سال = A

مجموع مرگ‌هاى ناشى از کليه علل در همان سال = B

ب -	۱۰۰ × (C/D)= نسبت مرگ‌ومير کودکان کمتر از پنج ساله

تعداد مرگ کودکان کمتر از پنج‌ساله در يک دوره معين = C

مجموع مرگ‌ها در همان دوره = D

ج -	۱۰۰ × (E/F)= نسبت مرگ و مير افراد بيش از پنجاه ساله

تعداد مرگ افراد پنجاه ساله و بالاتر در سال = E

تعداد همه مرگ‌هاى همه گروه‌هاى سنى در همان سال = F

نسبت مرگ‌ومير به‌طور معمول براى يک گروه وسيع از بيمارى‌ها (مانند مجموع بيمارى‌هاى فراگير) و بيمارى ويژه‌اى که اهميت خاصى ازنظر بهداشت عمومى داشته باشد (مانند سرطان يا بيماريظهاى عروقى قلب در کشورهاى پيشرفته صنعتي)، محاسبه مى‌شود.

تناسب‌ها هنگامى به‌کار گرفته مى‌شوند که داده‌هاى مربوط به جمعيت در دسترس نباشند، چون اين نسبت‌ها به دو متغير بستگى دارند، که هردوى آنها ممکن است متفاوت باشند. در تصميم‌گيرى پيرامون مقايسه در گروه‌هاى جمعيت متفاوت يا دوره‌هاى زمانى متفاوت، ارزش محدود دارند.

با وجود اين نسبت‌هاى نام‌برده نشانگرهايى مفيد در جمعيت‌هايى است که گروه خاص يا بيمارى ويژه‌اى ازنظر علت مرگ اهميت نسبى داشته باشند. مرگ‌ومير ناشى از بيمارى‌هاى واگير اهميت خاصى دارد زيرا غالباً با بيمارى‌هاى قابل پيشگيرى مرتبط است. چون علل مرگ در گروه‌هاى سنى و جنسى مختلف متفاوت است، مطلوب آن است که نسبت‌هاى سهمى مرگ‌ومير براى هر گروه سنى و جنسى جداگانه محاسبه شود تا بتواند تدابيرى را که مستقيماً معطوف به کاهش مرگ‌ومير از بيمارى‌هاى قابل پيشگيرى در آن گروه‌ها است، شناسايى نمود. تناسب‌هاى مرگ‌ومير نشان‌دهنده ميزان خطر مربوط به ابتلا يا مرگ در افراد جامعه نيستند.

ميزان بقا (Survival Rate)

اين ميزان نسبت زنده مانده‌ها را در يک گروه (مثلاً بيماران) مورد بررسى که در يک دوره زمانى (مثلاً پنج‌ساله) پيگيرى شده‌اند، نشان مى‌دهد و روشى براى توصيف پيش‌آگهى بعضى بيماريظها است. کارهاى مربوط به ميزان بقا را مى‌توان بعنوان آغازى براى سنجش استانداردهاى درمانى بکار برد. به‌طور معمول دوره بقا از زمان تشخيص يا شروع درمان بحساب مى‌آيد. به ميزان‌هاى بقا در بررسى‌هاى مربوط به سرطان توجه خاص مى‌شود.

۱۰۰ × (h/m) = ميران بقاى پنج‌ساله

مجموع بيمارانى که پس از پنج سال زنده مانده‌اند = h

مجموع بيماران تشخيص داده شده يا درمان شده = m