مناره‌های دارالضیاقه، اصفهان

منارهٔ غار، اصفهان

در محدودهٔ شهر اصفهان، دو مناره به نام‌هاى «غار» و «زغمار» وجود دارد که يکى از آن‌ها داراى قديمى‌ترين کتيبهٔ تاريخ‌دارى است که به خط نسخِ قائم‌‌الزاويه نگاشته شده است. خرابه‌هاى بناى گنبدى با بدنهٔ مکعب شکل در حدود ۵۰ مترى جنوب غربى مناره ديده مى‌شود.

اين مناره، ميله‌‌اى است مدور و منفرد که با آجر ساخته شده و نوک آن فرو ريخته و بر پايه‌اى هشت‌ضلعى بنا شده است. پى سنگى مناره که دو متر از آن نمايان است ملاط تُردى دارد که از ماسه، شن، آهک و خاکستر ساخته شده است. پايهٔ مناره که به تدريج از ضخامت آن کم مى‌شود، ‌ ۴/۸ متر بلندى دارد. مدخل پلکان در ضلع جنوب شرقى پايه، و درست در ارتفاعى قرار دارد که سابقاً سطح زمين بوده است. قطر ميلهٔ‌ مناره در پايين، تقريباً ۵/۵ متر است. قطر قلهٔ آن در وضعيت کنونى ۴/۷ متر و ضخامت ديوارهٔ‌ آن ۷۴ سانتى‌متر است. ارتفاع پايه و ميلهٔ مناره، در حال حاضر، جمعاً حدود ۲۱ متر است. درست در پايين نوک مناره و رو به سوى قبله، پنجرهٔ‌ عريضى تعبيه شده است. اين پنجره بالکن کوچکى دارد که بر کنسولى تکيه دارد و در پهلو به شکل تاقچه‌اى با تاقِ جناغى است. در اين مناره اثرى از کاشى‌کارى ديده نمى‌شود - به جز قسمتى از پايه که از زير خاک بيرون آورده شده - بقيهٔ قسمت‌هاى مناره سالم مانده است.

در قسمت فوقانى چهار ضلع پايه، کتيبه‌اى در يک سطر به خط کوفى وجود دارد که با آجر معرق ساخته شده و از شمال شرقى شروع و به سمت شرق ادامه مى‌‌يابد. مفاد اين کتيبه، به عدد تاريخ ۵۵۵ هجرى قمرى ختم مى‌شود.

منارهٔ كبير گلشن طبس، دهكده گلشن، طبس

اين مناره به سبک و شيوهٔ مناره‌هاى دورهٔ‌ سلجوقى از آجر ساخته شده و متعلق به قرن پنجم هجرى قمرى است و به شمارهٔ ۲۴۵، جزو آثار تاريخى به ثبت رسيده است. (اين مناره در زلزله سال ۱۳۵۷ از بين رفته است.)

منارهٔ كسگر، صومعه‌سرا

اين مناره، ‌ در بخش مرکزى از توابع شهرستان صومعه‌سرا و در ۳۶ کيلومترى غرب شهرستان رشت واقع شده است. منارهٔ کسگر بر سر راه يک جادهٔ قديمى معروف به شاه عباسى واقع شده و يادآور مناره‌هاى عظيم دورهٔ‌ سلجوقى است که در ديگر نقاط ايران نيز وجود دارند. ارتفاع مناره ۲۹ متر و قطر آن در پايهٔ ۷ متر و در بخش فوقانى ۲/۳۵ متر و شکل آن مخروطى است. اين مناره احتمالاً از آثار دورهٔ ‌سلجوقى است که در زلزلهٔ سال ۶۹ به شدت آسيب ديده است.

از ديگر مناره‌هاى استان مى‌توان به مناره‌هاى زير هم اشاره کرد:

مناره‌هاى مسجد جامع و کلدهٔ‌ فومن (قاجارى)، منارهٔ بازار کسگر صومعه‌سرا (پيش از صفوى) و منارهٔ مسجد جامع لاهيجان (قاجارى).

از ديگر آثار مهم تاريخى استان گيلان مى‌توان به برج ميدان ساعت، برج ساعت انزلى و مجموعهٔ ميدان اصلى رودسر اشاره کرد که به دوره‌هاى قاجارى يا معاصر تعلق دارند.

منارهٔ گلدسته، اصفهان

اين مناره در محلهٔ دردشت اصفهان واقع شده است. نام اين مناره از گلدسته‌‌اى که بعدها بر روى ميلهٔ فروريختهٔ منارهٔ اوليه ساخته‌اند، گرفته شده است. سه متر از ميلهٔ‌ مذکور را در بالاى بام مسجد مى‌توان ديد؛ ولى قسمت پايين آن ‌که حدود ۶ متر است، در ميان ديوارهاى مسجد پنهان شده است. در حال حاضر، راه پلکان مناره از درِ دومى است که از روى پشت‌بام مسجد باز کرده‌اند. قطر مناره در ارتفاع هم‌سطح با پشت بام ۲/۲۲ متر، ضخامت ديوار مناره ۲۱ سانتى‌متر و قطر ستون مدور مرکزى آن ۵۴ سانتى‌متر است. ساختمان مناره آجرى و نماى خارجى آن از آجرِ تراشيده شده است. در حدود يک متر بالاتر از سطح پشت‌بام، خطوط نسخ قائم‌الزاويه را مى‌‌توان ملاحظه کرد. گرچه اين مناره شبيه منارهٔ مسجد شعيا است، ‌ ولى به نظر مى‌رسد که از نظر تاريخ به دورهٔ‌ بعد از آن مربوط باشد و ظاهراً به دورهٔ دوم عصر سلجوقى تعلق دارد.

منارهٔ‌ فيروزآباد، فيروزآباد، كاشمر

منارهٔ ‌کاشمر يا فيروزآباد که با آجر ساخته شده است، داراى کتيبه‌‌اى به خط کوفى و متعلق به اواخر قرن هفتم هجرى قمرى است.

قسمت اصلى بدنهٔ برج با آجرهاى ساده و به شکل زيبايى که به اصطلاح معمارى «هفت و هشت» ناميده مى‌شود، زينت يافته است. در روى مناره روزنه‌اى تعبيه شده است و در داخل مناره آثار پلکانى ديده مى‌شود. ارتفاع مناره، در حال حاضر ۱۸ متر است. به احتمال قريب به يقين، در گذشته، بلندى آن بيش‌تر از امروز بوده است.

منارهٔ‌ مسجد شعيا، اصفهان

در محلهٔ‌ امام‌زاده اسماعيل اصفهان، چند پاتاق قديمى همراه با تاق‌هايى که بعداً بر‌ آن‌ها نهاده شده است، ‌ مسجد شعيا را تشکيل داده‌اند. اين مناره در يکى از ديوارهاى اين مسجد بلند و هشت‌ضلعى قرار گرفته است. اين منارهٔ مدور در ارتفاع ۵/۳ مترى بعد از پايه، خراب شده و بر روى آن يک گلدستهٔ کاش‌‌کارى افزوده شده است که ۲/۶۵ متر قطر دارد. ميلهٔ مناره در پايين ساده است و در بالا نقوشى به شکل چليپاى بزرگ و مربع‌هاى کوچک دارد. ساختمان اين مناره به عهد سلجوقيان تعلق دارد و به احتمال زياد در قرن ششم هجرى ساخته شده است.

منارهٔ‌ مسجدعلى، اصفهان

اين مناره در مجاورت مسجد على در ميدان قديم اصفهان واقع شده است؛ کتيبه‌هايى به خط کوفى دارد و خطوط و تزئينات آن با آجر است. احتمالاً تاريخ بناى آن قرن ششم هجرى است. اين مناره را منارهٔ‌ مسجد سلطان سنجر نيز نام نهاده‌اند. در مجاورت آن، آثار الحاقى عصر صفويه، بناهاى تاريخى مسجد على و هارون ولايت، جلوهٔ زيبايى به اين مجموعهٔ تاريخى اصفهان بخشيده است.

منارجنبان، اصفهان

اين بنا به صورت يک بقعه و دو مناره است که بر روى قبر «عمو عبداللّه» از زاهدان و صُلَحاى معروف قرن هشتم هجرى بنا شده است، و سنگ‌قبر آن تاريخ سال ۷۱۶ هجرى قمرى، مقارن اواخر سلطنت «اولجايتو» ايلخان مغول، را نشان مى‌دهد.

ايوان منارجنبان يکى از نمونه‌هاى ابنيهٔ سبک مغولى ايران است که از آن دوره کاشى‌کارى‌هايى نيز به يادگار دارد. مناره‌ها بعداً و احتمالاً در اواخر عصر صفويه به ايوان مزبور اضافه شده است و با حرکت دادن يکى از آن‌ها، ديگرى نيز حرکت مى‌کند. اما نکتهٔ‌ جالب در اين بناى تاريخى آن است که با حرکت دادن يک مناره، نه تنها منارهٔ‌ ديگر به حرکت درمى‌آيد، بلکه تمامى اين ساختمان مرتعش مى‌شود. در حال حاضر، از اين اثر تاريخى به شدت مراقبت و حفاظت مى‌شود.

مناره‌هاى دارالضياقه، اصفهان

دو منارهٔ ‌معروف به مناره‌هاى «دارالضيافه» که «دارالضياء» نيز گفته شده است، در محلهٔ «جوباره» اصفهان واقع شده‌اند و از بناهاى قرن هشتم هجرى‌اند. کتيبهٔ مناره‌ها فرو ريخته است و نمى‌‌توان سال قطعى ساختمان آن‌ها را دريافت. اين دو مناره تزئينات کاشى‌کارى نيز دارند و چنان‌که از نام آن‌ها پيداست، سردرِ مهمان‌سراى مشهورى بوده‌اند که به امير يا حکمران يا پادشاهى در قرن هشتم تعلق داشته است.

مناره‌هاى دردشت و بخت‌آغا، اصفهان

دو منارهٔ «دردشت» سردر مدرسهٔ‌ باشکوهى از دورهٔ پادشاهى «سلطان محمود آل‌مظفر»اند که قسمتى از تزئينات کاشى‌کارى، اطراف سردر و تمام کتيبهٔ آن به مروز زمان فرو ريخته است. در جوار اين سردر، در بناى برج‌مانندى که داراى گنبد کاشى‌کارى است، ‌ مقبرهٔ «سلطان بخت‌آغا» زوجهٔ «سلطان محمد آل‌مظفر» واقع شده است که به دستور شوهرش در رمضان سال ۷۶۹ هجرى به قتل رسيده است و در اين محل دفن شده است.

سنگ سماق قرمز رنگ آرامگاه ملکهٔ‌ اصفهان «سلطان بخت‌آغا» در داخل اين بناى تاريخى قرار دارد که يک اثر تماشايى است. مردم اصفهان، مخصوصاً محلات مجاور اين بنا، در شب‌هاى جمعه براى اين زن شمع روشن مى‌‌کنند.

به احتمال قوى، اين دو اثر مظفريِ شهر اصفهان، از قرن ششم هجرى به بعد احداث شده‌اند.

مناره‌هاى مسجد شاه، اصفهان

دو مناره‌اى که در دو طرف ايوان ورودى اين مسجد برپا شده‌‌اند، ۳۷ متر ارتفاع دارند و بلندى اين مناره‌ها ۴۳/۶ متر است. دو منارهٔ اخير، ‌ کاشى‌هاى معرق و کاشى‌‌هاى رنگى نماى خود را همراه با گلدسته‌ها حفظ کرده‌اند.

ميل قاسم‌آباد، روستاى قاسم‌آباد، زابل

اين مناره را از آن جهت «ميل قاسم‌آباد» نام نهاده‌اند که روستاى قاسم‌آباد نزديکترين مکان به اين يادگار تاريخى است. اين مناره در مکران قاسم‌آباد زابل واقع شده است. قسمت فوقانى مناره شکسته و ريخته است. به همين دليل تعيين ارتفاع آن ممکن نيست. شکستگى‌ها و تخريب‌هاى فراوانى در قسمت‌هاى مختلف بدنهٔ مناره مشهود است و در ورودى آن بر اثر تخريب و فرسايش به شکل گودالى درآمده است. بناى مناره بر روى يک صخرهٔ پست استوار و مشرف بر زاهدان قديم است و در شمال غرب اين شهر ويرانه قرار دارد. تمام ساختمان‌هاى پاى مناره از خشت خام و کاه‌گل ساخته شده بود و آجرهاى پخته را صرفاً در کارهاى تزئينى و حاشيه‌هاى آرايشى و ديگر جزئيات معمارى استفاده مى‌کرده‌اند. حتى طاق درهايى را که در حد فاصل بين اتاق‌ها تعبيه شده از خشت خام مى‌ساخته‌اند. تنها در پاى ديوارها آجر پخته به کار رفته است.

ميل گنبد قابوس (گنبد كاووس)، گنبدكاووس

بناى آجرى ميل گنبد قابوس از نقطه نظر عظمت معمارى، ويژگى‌هاى هنرى و تکنيکى در زمرهٔ بزرگ‌ترين مفاخر معمارى قرن چهارم هجرى قمرى به شمار مى‌رود. ساختمان اين ميل که آرامگاه شمس‌المعالى قابوس بن وشمگير زيارى است، در بالاى تپه‌اى در ميان پارک بزرگ شهر گنبد کاووس واقع شده است.

اين بنا از زيباترين و باشکوه‌ترين بناهاى اوايل دوره اسلامى است که عليرغم استفاده بسيار کم از عناصر تزئينى، ‌ داراى ساختارهاى متناسب، موزون، مستحکم و زيباست که نوعى احساس شکوه و زيبايى را به بيننده القا مى‌کند. ساختمان ميل در اصل متشکل از سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطى است که روى‌هم رفته ۵۵ متر ارتفاع دارند. ساقهٔ‌ اين ميل بر روى پايه‌اى مدور قرار دارد و تنها نزديک به ۲ متر آن بيرون از زمين است و براساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگى از آن در دل زمين فرو رفته است.

خود ساق با نماى دايره‌اى پره‌دار، بر روى اين شالوده قرار گرفته است و ۳۷ متر ارتفاع دارد. در بدنهٔ ساقهٔ بنا ۱۰ پره مثلثى شکل با فواصل معين و با تناسب و زيبايى کامل قرار گرفته است، ‌ به طورى که علاوه بر ايجاد زيبايى، از حجم ساده و بى‌قوارهٔ ساقه کاسته و نيز موجب استحکام بنا شده است.

تنها تزئين اين ساقه در بالاى در ورودى مشتمل بر دو رشته کتيبهٔ کوفى آجرى است که يکى در ارتفاع ۸ مترى از سطح زمين و ديگرى زير پا کار گنبد تعبيه شده است. عرض اين کتيبه‌ها ۸۰ سانتى‌متر و هر دو مشتمل بر يک عبارت تاريخى است که سال (۳۹۷ هـ.ق و ۳۷۵ هـ.ش) را نشان مى‌دهد. اين کتيبه عارى از هرگونه پيرايه و تزئينات است و همچون خود گنبد، تنها به استحکام و ماندگارى آن توجه شده است. خطوط و حروف کتيبه با آجر سادهٔ قرمز رنگ که روى آن ساييده شده، بدون هيچ گونه روکشى در درون قاب‌هاى آجرى جاى گرفته است. خطوط کوفى سادهٔ اين کتيبه، داراى برجستگى است و در عين حال، نوعى تراش ظريف و زيبايى متناسبى دارد که از هر جهت با هيأت ساختمان آرامگاه تناسب دارد.

گذشته از سادگى کتيبه، در هنگام نصب خطوط و قابسازى آن، ‌ اين نکته مراعات شده که از هر جهت ماندگارى آن بر روى بدنه تضمين شود. براى اين منظور، هر کدام از حروف آجرى و آجرهاى قاب کتيبه ريشه‌هاى بلندى دارد که درون ديوار گنبد فرو رفته است. به همين خاطر و به علت پختگى آجر قرمز و استحکام آن هنوز پس از هزار سال، کتيبهٔ تقريباً سالمى برجاى مانده است. تکرار يک متن در دو جاى بنا نيز به ماندگارى محتواى کتيبه کمک بزرگى کرده است.

بدنهٔ بنا سراسر از آجر پخته قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهاى سخت اين بنا که در نهايت پختگى و استحکام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلايى در آمده‌اند که خود بر زيبائى بنا افزوده است. شکل آجرهائى که در بنا به کار رفته، معمولى و يکسان است، ‌ به جز آجرهائى که در بدنه گنبد مخروطى مورد استفاده واقع شده است. آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبيده و سخت توپر و يکپارچه است.

گنبد مخروطى بنا به ارتفاع ۱۸ متر بر روى ساقهٔ بنا شده است. اين گنبد برخلاف اکثر برج‌ها و گنبدهاى آرامگاهى يک پوش است و بدون هيچ واسطه‌اى بر روى بدنهٔ‌ برج قرار گرفته و شيب تند و سطح صاف و صيقلى آن به ماندگارى گنبد کمک فراوان کرده است. درون بناى گنبد قابوس، ساده و تنها با اندود گچ پوشش يافته که با گذشت زمان به سياهى گراييده است.

بر بالاى سر در ورودى بنا دو رشته مقرنس زيباى ساده کار شده که جزو اولين نمونه مقرنس‌هاى هنر اسلامى ايران به شمار مى‌رود. همچنان که از متن کتيبه بر مى‌آيد اين بنا در سال ۳۹۷ هـ.ق توسط شمس‌المعالى قابوس بن وشمگير آل‌زيار جهت آرامگاه شخصى بنا شده است. نامبرده که در آن روزگار فرمانرواى گرگان بود، مردى دانشمند، هنرمند، سلحشور، دوستدار و مشوق علم و هنر بود. وى در سال ۴۰۲ هـ.ق يعنى ۵ سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات يافت. اين بنا در فهرست بناهاى تاريخى ايران به ثبت رسيده است.

ميل نادرى (فهرج)، بم

ميل نادرى از آجر ساخته شده و تزئينات آجرکارى جالب توجهى دارد. اين ميل که براى راهنمايى کاروانيان بم و فهرج در مسير راه زاهدان - کرمان قرار گرفته، گويا به دستور نادر و بنا به روايتى با شير شتر به جاى آب در فاصلهٔ سال‌هاى ۱۱۶۰-۱۱۴۹ هجرى قمرى احداث شده است.

منار، خرم‌آباد

در کنار آثار شهر قديمى شاپورخواست ، مناره‌اى آجرى و استوانه‌اى شکل برجاى مانده است که به قرن پنجم هجرى تعلق دارد و ممکن است براى هدايت کاروانيانى که از غرب و راه‌هاى ديگر به شاپورخواست مى‌‌آمده‌اند ، مورد استفاده قرار مى‌‌گرفته است. اين مناره که امروزه به مناره خرم‌آباد نيز معروف است ، در جنوب شرقى خرم‌آباد قرار دارد و پيرامون آن به پارک شهر تبديل شده است.