فرش هریس

هریس شهر کوچکی است در شمال غربی ایران در شمال تبریز در استان آذربایجان با آوازه‌ای والا. تعدادی از نواحی و شهرهائی که جز این منطقه هستند عبارتند از اردبیل، بخشایش، قراچه، گراوان، مهربان، سراب و شاهسون که در این میان هریس به سبب بافت طرح‌های متنوع و دلپذیر از دیگر مراکز گوی سبقت را ربوده است این منطقه تاریخی از ایران به علاوه ترکیه و ارمنستان مهم‌ترین و بیشترین نفوذ را در ایجاد پیشرفت صنعت فرش در حال حاضر داشته‌اند. سبک خشن بافت آنها تا حدی از مغول‌ها سرچشمه می‌گیرد کسانی که به ایران حمله کردند در قرن۱۳ در شمال غربی ساکن شدند و اینجا در این منطقه ناهموار کوهستانی این چادر نشینان بی‌مانند از زن و مرد استعداد چیره دستی خاصی در بافت دارند. فرش‌هائی که با کیفیت بالا به وسیله دست بدون استفاده از هر گونه تکنولوژی پیشرفته.

بافت قالی منشاء در آمد اصلی خانواده‌ها است. بافنده‌های این نواحی معمولاً از شیوه گره دوبل یا متقارن خودشان که متراکم و محکم است استفاده می‌کنند با بافتی درشت با هزار گره ترکی در هر دستی متر مربع. گره نامتقارن فارسی نیز در این شهر مانند اردبیل دیده می‌شود. فرش ترکی باف هریس به جهت دارا بودن نقوش هندی طالبین بسیاری در کشور‌های خارجی دارد. فرش‌های ابریشمی و پشتی خوش رنگ هریس از دیر باز مطلوب بازارهای داخل و خارج بوده است.

از پشم گوسفندان محلی و پنبه محکم به عنوان چله استفاده می‌کنند در برخی مناطق همچون اردبیل ابریشم ترکیب شده با کرک پشم جهت تولید فرش‌های مجلل و پر زرق و برق و رنگ‌های طبیعی گیاهی و ریشه‌ای جهت رنگرزی قدرتمندانه استفاده شده این فرش‌ها در میان اغلب پوشش‌های محکم و سفت به حساب می‌‌آیند. تار و پود قالی‌ها از کتان و قطعات قدیمی ابریشمی نیز موجود است.

از پشم مرغوب با پرزهای بلند و نوع ابریشمی آن کرک‌های کوتاه دارد. بافندگان محلی سابقاً پشم‌های مورد مصرف خود را از گوسفندان ایل شاهسون تأمین کرده و با رنگ‌های گیاهی که به وفور در منطقه یافت می‌شدند رنگ می‌نمودند در حالی که امروزه از کلاف‌های پشم که در تبریز تابیده و رنگ می‌شوند استفاده می‌نمایند (ایل شاهسون اتحادیه‌ای که از مهم‌ترین طوایف ترکی زبان است که در شمال غربی ایران در مرز قفقاز وجود دارد واژه شاهسون به معنی دوستار شاه است. شاهسون به خاطر گلیم‌های رسمی جل اسب که به طرز سوماک بافته شده و با تصاویر اسب و آهو و پرندگان زینت یافتخه شهرت دارد).

نقشه قالی‌های هریس معمولاً لچک ترنج است که در اصطلاح محلی آن گوشه گوبک می‌گویند. از مشخصات حاشیه قالی هریس گل بوته‌هائی است که بین دو برگ و یا ساقه ختائی قرار گرفته‌اند و معلوم نیست در چه زمانی این حاشیه تبدیل به نوعی طرح موسوم به خرچنگی شده است در واقع وجه مشخص فرش‌های هریس حاشیه خرچنگی آن است که احتمالاً از مراکز قالیبافی هم جوار به خصوص کردستان مشتق شده است. همچنین حاشیه معروف توسبانی یا بالوق شاماما و یا سماوری نیز از جمله حواشی آن است.

نقوش قالی‌های هریس اغلب طرح‌های اسلیمی و نخل و گل در رنگ‌های گوناگون هستند. فرش‌های هریس با وجود آنکه همگی در یک سبک بافته می‌شوند و کمتر مشابه یکدیگر هستند فرش‌های این ناحیه معمولاً در سبک شاخه شکسته در اندازه‌های متوسط و بزرگ بافته می‌شوند. و مدالیون مرکزی قالی اغلب بسیار پرکار و گاه به شکل مستطیل و یا مربع که در زمینه اغلب آنها با طرح‌های اسلیمی تزیین شده‌اند. ترنج میانی بر زمینه فرش تسلط کامل دارد به نحوی که قسمت بزرگی فرش را می‌پوشاند. لچک‌ها نیز اغلب مشابهت فراوانی با ترنج میانی دارد قالیبافان هریس در گذشته از نقشه استفاده نمی‌کردند و اغلب فرش‌های خود را به کمک حافظه می‌بافتند و یا حداکثر از طرح قالیچه دیگری که در کنار دستگاه آویزان بود در پیگیری نقشه فرش یاری می‌جستند.

طرح قالی‌های قدیمی با طرح‌‌های جدید هریس متفاوت است. در گذشته قالیبافان هریس فرش‌های بسیار ظریف ابریشمی تولید می‌کردند بافت استادانه و بی‌نقص و نقش‌های جالب آنها چنان بود که بعضاً با بافت فرش‌های تبریز اشتباه می‌شدند این فرش‌های زیبا که در بین کلکسیونرها هواخواهان فراوانی دارد و بیشتر با الهام از فرش‌های ترنجدار، محرابی گلدانی و درخت و بوته بافته می‌شوند. این روزها از طرح فرش‌های این ناحیه در هندوستان و رومانی نیز تقلید می‌شوند که از لحاظ کیفیت بافت و رنگ به سهولت از فرش‌های هریس قابل تشخیص‌اند.

رنگ‌های قرمز روناسی، قهوه‌ای، صورتی روشن و سیر و عاجی، سورمه‌ای، قهوه‌ای یا مشکی، بژ، از آبی به عنوان رنگ متضاد به شکل خطوطی در میان رنگ‌ها استفاده می‌شود. نمونه‌های قدیمی و آنتیک در رنگ گوناگون آبی در بازارها و حراجی‌ها یافت می‌شود. رنگ‌های قهوه‌ای و بژ و فیروزه‌ای نشانه فرش‌های قدیمی‌تر است.

امروزه روستائیان نخ‌های آماده را از بازارهای تبریز و اردبیل تهیه می‌کنند. ید اغلب این نخ‌ها پشکی است که از دباغ خانه‌ها به‌دست می‌آ‎ید و از حیث جنس با نخ‌هائی که قبلاً از ایلات چادر نشین می‌خریدند تفاوت بسیاری دارد. نخ‌های ایلیاتی دارای الیاف بلند و جلا و تاب بیشتری بود و وقتی آن را رنگ می‌کردند سایه روشن‌های مخصوصی از آن به‌دست می‌آمد در حالی که الیاف نخ‌های آمده و رنگ آن کدر و تیره است قابلیت برگشت پذیری کمتری دارد و هنگامی که رنگ می‌شود اغلب سایه روشن‌های تیره و تقریباً یکسان از آن به‌دست می‌آید.

دار ترکی چهار چوب ساده‌ای دارد که شامل دوسر بالا و پایین که در محل به آن (آت لوق) و (اوست لوق) و گاهی نیز ارئین بالا و پایین موسوم است و چوب‌های کناره یا راست رو و چپ رو که دویان یا یانلق آنها را به هم متصل می‌کند. کوجی و هاف هم برای چله استفاده می‌شود بافنده روی الواری که به خرچی یا تخته بند معروف است می‌نشیند و با پیشرفت کار بافت با شل کردن چله‌ها قالی را پایین می‌کشد.

از دیگر روستاهای این ناحیه که نام برده شد، بخشایش و گراوان و سراب بعد از هریس حائز اهمیت می‌باشند که در بخشایش و گکراوان طرح‌های مشابه هریس در اشکال شبه چهار گوش با رنگ‌های سنتی تولید می‌کنند که نسبت به گذشته ملایم‌تر شده است منتها دارای بافت خشن‌تر و تراکم کمتری است. کلگی‌های بلند و باریک و بسیار نادر از دیگر قالی‌های بخشایش است که از طریق رنگ زرد بسیار زیبا و لطیفش در کنار مایه‌های آبی گلی، قهوه‌ای بسیار کم رنگ و آجری روشن همچنین طرح‌های درشت گیاهی و گل که ملهم از نقش هراتی است مشخص می‌گردد.

در تعداد زیادی از قالی‌های هریس و سراب قرن گذشته (که در آمریکا به نام سراپ serap نامیده می‌شود و ویژگی سبک و رنگ مشابهی را باز می‌یابیم: رنگ‌های ویژه‌ای که از ترکیب رنگ‌های به کار رفته در رنگرزی ناشی می‌شود برعکس قالی‌های بخشایش که از نقش تکراری روی تمام سطح زمینه به‌وجود آمده‌اند قالی‌‌های سراب از چهار لچک و یک ترنج مرکزی و یا از دو سه ترنج تشکیل شده‌اند.

ترنج مرکزی غالباً به شکل مربع یا ستاره‌ای است اشکالی از لوزی که به سوی مربع شدن گرایش یافته است. محیط بیرونی آن پلکانی است و در بالا و پایین آن به جهت ریشه‌ها دو عدد گل (به عنوان سر ترنج) قرار گرفته است همچنین قالی‌های سراب به صورت کناره و . . . دارای پرز نسبتاً بلندند و بافت آنها متراکم‌تر از بافت قالی‌های هریس است.

ـ واژه‌های ابزار قالی به زبان ترکی:

۱. قلاب: (فرش پیچاخی)

۲. شانه: (قاشین یا دراخ)

۳. سیخ پود کشی: (ارقاج شیشی)

۴. نخ تار: (بویلون)

۵. پود زیر کلفت: (یوقون ارقچ)

۶. پود رو نازک: (نازک ارقچ)

۷. چله کشی: (بوی چکماخ، که توسط استاد کار یا خلیفه صورت می‌گیرد)