|
|
|
| طرح‌هاى مشاهدهٔ کنترل نشده
|
|
| اين نوع مشاهده که به روش سطحى يا ساده و آزاد نيز مشهور شده، روشى است که محقق ناظر بر وقايع و رخدادها است و آنهايى را که به هدف تحقيق نزديک است، ثبت و ضبط مى‌نمايد. اجراى اين روش به چند صورت مقدور است: يکى اينکه محقق با مشاهده برخوردى سطحى نمايد؛ يعنى بدون طرح از پيش انديشيده شده‌اى وارد ميدان مشاهده شود و به‌طور اتفاقى از آنچه مى‌بيند اطلاعات موردنياز را برگيرد و مورد استفاده قرار دهد؛ دوم اينکه محقق طرح از پيش انديشيده شده و ابزار طراحى شده‌اى در اختيار داشته ولى در محل مشاهده و در حضور مورد مشاهده از آن استفاده نمى‌کند و اطلاعات مورد نياز کارت و ابزار سنجش را از محيط مى‌گيرد و بلافاصله پس از اتمام مشاهده اطلاعات را به کارت منتقل مى‌کند. در هر صورت، محقق پديده مورد مطالعه يا مشاهده شونده را کنترل نمى‌نمايد و شرايط محيط مشاهده نيز کنترل نمى‌شود. به اين دليل، به آن روش کنترل نشده اطلاق نموده‌اند.
|
|
|
|
| در اين طرح‌ها که به طرح‌هاى منظم و دقيق يا سازمان‌يافته نيز معروف هستند، امر مشاهده در تمامى مراحل، از قبيل شروع و زمان انجام کار و نيز مشاهده‌شونده و محيط مشاهده، کنترل و از قبل برنامه‌ريزى شده است و محقق ابزار سنجش طراحى شده‌اى دارد و پس از شروع فرآيند مشاهده با توجه به مشاهدات خود اطلاعات مورد نياز را برمى‌گزيند و در محل‌هاى مناسب روى کارت مشاهده ثبت و ضبط مى‌نمايد.
|
|
|
|
| در اين نوع مشاهده، محقق يا مشاهده‌گر خود در محيط مشاهده جذب مى‌شود؛ يعنى بعنوان عضوى از اعضاى آن در مى‌آيد. در تحقيقات مردم‌شناسى و جامعه‌شناسى و تعليم و تربيت و غيره، محقق براى درک عين واقعيت موجود در جامعه مورد مطالعه، بايد خود همرنگ آنها شود تا بتواند آن را بخوبى درک کند. براى اين کار مجبور است براى مدت طولانى در جامعه مورد مطالعه بماند تا تدريجاً با مشخصات و خصايص آن آشنا شود. چنين مشاهده‌اى را مى‌توان مشاهده از درون جامعه نام نهاد؛ زيرا محقق به داخل جامعه راه مى‌يابد، رنگ آن را به خود مى‌گيرد و از درون آن دريچه‌اى براى ديدن آن باز مى‌کند. طبيعى است که چنين مشاهده‌اى ارزشمند است و بهتر به کشف و تبيين واقعيت‌هاى جامعه منتهى مى‌شود.
|
|
|
|
| اين روش برخلاف نوع مشارکتي، چندان عميق و اساسى نيست؛ زيرا محقق، جامعه مورد مطالعه را از بيرون و از کنار مطالعه مى‌کند و اطلاعات او سطحى است و نمى‌تواند از اين طريق به اعماق جامعه راه يابد؛ مثلاً مى‌تواند تصويرى ظاهرى از مراسم و آداب و رسوم و رفتار افراد جامعه ترسيم نمايد.
|
|
|
|
| مشاهده‌اى است که بوسيلهٔ يک نفر، خواه محقق باشد يا فرد مشاهده‌گر ديگري، انجام مى‌شود. اطلاعات کسب شده بر پايه ادراکات يک نفر استوار است که احتمال دارد دچار خطا و اشتباه نيز بشود.
|
|
|
|
| مشاهده‌اى است که به کمک بيش از يک نفر انجام مى‌پذيرد؛ يعنى اينکه پديدهٔ مورد مطالعه به‌طور هم‌زمان در معرض ديد مستقيم بيش از يک نفر قرار دارد و همه مى‌توانند اطلاعات گرفته شده را در کارت‌هاى ثبت کنند و پس از پايان مشاهده با هم‌فکرى يکديگر نتيجهٔ مشترک را در کارت ثبت نمايند. اين روش بهتر از روش مشاهده تک نفرى است، زيرا هم حوادث و رخدادها به تأييد تمام يا اکثر ناظران و مشاهده‌گران مى‌رسد و هم اگر مطلبى از ديد يکى از مشاهده‌گران پنهان ماند، مشاهده‌گران ديگر آن را ثبت مى‌کنند.
|
|
|
|
| مشاهدهٔ علنى روشى است که محقق يا ناظر بصورت رسمى و آشکار در محيطِ مشاهده مستقر مى‌شود و پديده يا موضوع مورد مطالعه را زير نظر مى‌گيرد. اين روش باعث مى‌گردد که مشاهده‌شوندگان، بويژه اگر انسان يا موجودات جاندار باشند، وضعيت خود را تغيير داده حالت غيرعادى و غيرطبيعى به خود بگيرند؛ بنابراين، محقق نمى‌تواند واقعيت‌ها را کشف کند.
|
|
|
|
| در اين روش محقق يا مشاهده‌گر به‌صورت علنى در محيط ظاهر نمى‌شود، بلکه به‌صورت غيررسمى در محيط حضور پيدا مى‌کند و محيط را زير نظر مى‌گيرد؛ مثلاً محقق به‌عنوان دانشجوى تازه‌وارد در کلاس مى‌نشيند و رفتار دانشجويان را زير نظر گرفته، مشاهده مى‌نمايد، يا به جاى حضور در محيط مشاهده، اقدام به تعبيهٔ وسايل تصويربردارى از محيط مشاهده مى‌نمايد. وسايل بايد به‌صورت مخفى کار گذاشته شوند و مشاهده‌گران نبايد متوجه شوند؛ زيرا در آن صورت حالت طبيعى و عادى خود را تغيير خواهند داد و حتى ممکن است به برخوردها و مقاومت‌ها و عدم همکارى نيز منتهى شود. اين روش اگر با رعايت نکات ايمنى و حفاظتى انجام شود، از روش‌هاى ديگر به‌ويژه روش علنى بهتر است.
|
