معماری ایران از صفویان تا دوران معاصر (۲)

اغلب بناهاى دورهٔ صفوى مانند مساجد، مدارس و کاروانسراها به شکل چهار ايوانى بنا شده؛ استفاده از کاشى معرق و هفت رنگ براى تزئينات، رونق فراوانى داشت، بطوريکه ساختمان‌هاى مذهبى اين دوره از گنبد، ايوان، طاقنما، سردر ورودى و حتى مناره‌ها با کاشى آراسته شد.

خطاطى و خوشنويسى روى کاشى نيز در آرايش بناهاى مذهبى عموميت يافت و بناهاى متعددى با خطوط ثلث، نسخ، نستعليق و خطوط ديگر تزئين شد.

شاه‌عباس در زمينهٔ معمارى در شهرهاى ديگر نيز بناهاى بسيارى ساخت تا قدرت سلطنت خود را در چشم همگان تثبيت کند؛ از جمله بازسازى حرم امام رضا (ع) در مشهد و بناى مجموعهٔ گنجعلى‌خان در کرمان را مى‌توان برشمرد.

کاروانسراها نيز از ديرباز از ويژگى‌هاى معمارى ايرانى بشمار مى‌رفتند. با اين حال از تعداد، شکل و اندازهٔ نمونه‌هاى اين دوره بر مى‌آيد که نقشهٔ آنها بايد در مرکزى واحد زيرنظر دولت کشيده شده باشد.

بناى پل خواجو در دورهٔ شاه‌عباس دوم بر شالوده‌هاى دهانه‌اى متعلق به قرن نهم هجرى ساخته شد.

بناى چهل ستون را شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۵۷ هجرى بر گرد يک بناى اوليه ساخت. اين عمارت در آتش‌سوزى سال ۱۱۱۷ هجرى به شدت آسيب ديد و سال بعد تالارى به آن اضافه شد و بازسازى اساسى شد. از اين‌رو اين بنا به مقطع زمانى خاصى تعلق ندارد.

عمارت هشت بهشت بناى ديگرى است که در اصفهان و در زمان حکومت سليمان اول و صفى دوم ساخته شده است. اين بناى مربع شکل از دو طبقه تشکيل شده که در باغ بلبل در امتداد محور خيابان چهارباغ واقع است. خصوصيت اين بنا فضاآفرينى آن است.

آخرين دستاورد مهم دورهٔ صفوى مجتمعى است از بناهايى که حسين اول در چهارباغ ساخت. اين مجموعه بازگشتى به نقشه‌هاى شکوهمند مورد علاقهٔ عباس اول دارد و شامل مدرسهٔ مادرشاه، کاروانسرا، اسطبل‌‌ها و بازار است.

پيشرفت عظيم اصفهان در دورهٔ شاه‌‌عباس اول در مقياس کوچکترى در شيراز و با حمايت محمد کريم‌خان زند تکرار شد. مهم‌ترين بناها بر گرد ميدانى بزرگ ساخته شد و شامل بناى ارگ، مسجد جامع وکيل و حمام وکيل و بازار طاق‌بندى شده وکيل اس.

از ديگر بناهاى دورهٔ صفوي، مدرسهٔ عليا در خراسان، مدرسهٔ خان در شيراز، مدرسهٔ نواب در مشهد، مدرسهٔ کاسه‌گران در اصفهان، هارون ولايت در اصفهان، گنبد سبز واقع در مشهد و خواجه ربيع در مشهد، مسجد حکيم اصفهان، کاخ چهلستون قزوين، کاخ صفى‌آباد در بهشهر، پل بيستون، رباط‌ زين‌الدين در جادهٔ يزد- کرمان، کاروانسراى مهيار واقع در اصفهان، کاروانسراى ده‌بيد در جادهٔ اصفهان - شيراز، کاروانسراى خان خره، کاروانسراى شيخ عليخان در اصفهان، کاروانسراى بيستون و ... را مى‌توان نام برد.

پس از انقراض صفويان، سبک معمارى اين دوره در سه دورهٔ افشاريه، زنديه و قاجار ادامه يافت، اما از نظر زيبايى مانند دورهٔ صفويه نبود. در اين دوران بويژه در دورهٔ قاجاريه تأثير هزاروپايى در هنرهاى اسلامى بويژه نقاشي، سفال‌سازى و معمارى پديدار گشت.

مسجد کبود گنبد و کاخ خورشيد در منطقهٔ کلات از بناهاى دورهٔ افشاريه است.

و از بناهاى دورهٔ قاجاريه، مسجد نبى قزوين، مسجد امام سمنان، مسجد امام تهران، مسجد حاج على آقا در کرمان و مسجد شهيد مطهرى تهران را مى‌توان نام برد.

در اين دوران نيز از کاشى‌کارى در بناها، جهت تزئين استفاده مى‌شد و در پوشش گنبدها، ايوان‌ها و نماى خارجى از کاشى‌هاى هفت رنگ بهره گرفته مى‌شد. در دورهٔ قاجاريه، بسيارى از بناهاى گذشته که در حال ويرانى بودند، مرمت و تجديد بنا شدند.

معمارى دوران افشاريه و زنديه و قاجاريه، شامل بناهاى مذهبى و غيرمذهبى از نظر طرح و نقشه به شيوهٔ دورهٔ صفوى بود. در اين سه دوره، عليرغم ناآرامى‌هاى سياسى و ناامني، بناهايى بوجود آمد که هر يک از نظر زيبايى و اصول معمارى حائز اهميت ويژه‌‌اى بودند؛ و استادى و نبوع معماران ايرانى را در احداث بناهاى مختلف بويژه بناهاى مذهبى نشان مى‌دهد. بناهايى مثل مجموعهٔ وکيل شيراز، مجموعه کاخ‌هاى گلستان تهران و مجموعه بناهاى سپهسالار.