در بیان وصل و هجران نکویان و رفتن شیرین به تماشای بی...

بهر جا وصل از دوری نکوتر		بجز یک جا که مهجوری نکوتر
رهد عطشان ز مردن آب خوردن		بجز یک جا که بهتر تشنه مردن
چه جا آنجا که یار آید ز در باز		برای آنکه بر دشمن کند ناز
ز یاران رنج به کاو بر تن آید		که بهر گوشمال دشمن آید
غذا به گر خورم از پهلوی خویش		کز آن گسترده خوان بهر بداندیش
به ار خون جگر باشد به جامم		که ریزد ساغر غیری به کامم
ز شبهای سیه چندان نسوزم		که شمع از آتش غیری فروزم
ولی غیرت هم از راهی نه نیکوست		کدام است آنکه بربندیم بر دوست
چو آمد یار خوش بر روی اوباش		به رغم هر که خواهد باش گو باش
به کام تشنه وانگه آب حیوان		هلاک آن دل کز او برگیری آسان
به ساغر کوثر و دلدار ساقی		حرام آن قطره‌ای کاو مانده باقی
چو عمر رفته را بخت آورد باز		از آن بدبخت‌تر کو کورد باز
ز شیرین کوهکن را جام لبریز		بهانه گو شکر گو باش پرویز
به کوه این نامراد سنگ فرسای		به نقش پای شیرین چشم تر سای
ز درد جان گداز و آه دل سوز		ز شب روزش بتر بودی شب از روز
همه شب از غم جانان نخفتی		خیالش پیش چشم آورده گفتی
که او از یاد ناشادم نرفته		ز چشم ار رفته از یادم نرفته
ز جان از تاب زلفم تاب برده		ز چشم ار چشم مستم خواب برده
نگفتی چون برفتم کیم از ناز		نگفتم عمر رفته نایدم باز
نگفتی با وفا طبعم قرین است		نگفتم عادت بختم نه این است
نگفتی گشت خواهم آشنامن		نگفتم راست است اما نه بامن
نگفتی دل ستانم جانت به خشم		نگفتی این نبخشی و آنت به خشم
نگفتی راز تو با کس نگویم		نگفتم گویی اما پیش رویم
نگفتی خسروان از من به تابند		نگفتم ره نشینان تا چه یابند
نگفتی یکدلم با ره نشینان		نگفتم پیش آنان وای اینان
نکردی آنچه نیرنگت بیاراست		بیا تا آنچه گفتم بنگری راست
به وصل خود نگشتی رهنمونم		بیا بنگر که از هجر تو چونم
چو بنشستی به دلخواهی به پیشم		بیا بنگر به دلخواهی خویشم
ببین از درد هجرم در تب و تاب		ز چشم و دل درون آتش و آب
مرا گفتی چو دل در عشق بندی		دهد عشقت به آخر سر بلندی
بلندی داده عشق ارجمندم		ولی تنها به این کوه بلندم
مرا از بهر سختی آفریدند		نخست این جامه را بر تن بریدند
شدم چون از بر مادر به استاد		سر و کارم به سنگ افتاد و پولاد
همی بر سختیم سختی فزودند		به بدبختیم بدبختی فزودند
بدان سختی چو لختی چاره کردم		ز آهن رخنه‌ها در خاره کردم
فتادم با دلی سنگین سر و کار		که آسان کرد پیشم هر چه دشوار
کجا آهن که با این سخت جانم		اگر کوشم در او راهی ندانم
بسی خارا به آهن سوده کردم		از این خارا روان فرسوده کردم
نگارا وقت دمسازیست بازآ		مرا هنگام جانبازیست بازآ
که از جان طاقت از تن تاب رفته		در این جو مانده ماهی آب رفته
بر این کهسار تاب ای ماهتابم		فرو نارفته از کوه آفتابم
همی ترسم که ای جان جهانم		نیایی ور رود بر باد جانم
گر از جان دادنم بیمی‌ست زان است		که جان بهر نثار دلستان است
به سختی با اجل زان می‌ستیزم		که باز آیی و جان بر پات ریزم
به هجران سخت باشد زندگانی		به امید تو کردم سخت جانی
اجل را می‌دهم هر دم فریبی		مگر یابم ز دیدارت نصیبی
به حیلت روزگاری می‌گذارم		که جان در پای دلداری سپارم
چه بودی طالعم دمساز گشتی		که جان رفته از تن بازگشتی
زمانی روی گلگون کن بدین سوی		ز گردش بخت را گلگونه کن روی
براین کوه ار شدی آن برق رفتار		چو برقی کاو فرود آید ز کهسار
وگر از نعل او فرسودی این کوه		ز من برخاستی این کوه اندوه
نمی گویم کزین کارم نفور است		به کار سخت همدستی ضرور است
گرم همدست سازی پای گلگون		کنم این کوه را یک لحظه هامون
خیالت گر چه‌ای بیگانه کیشم		نخست آمد به همدستی خویشم
ولی چندان فریب و ناز دارد		که از شوخی ز کارم باز دارد
چنین می‌گفت و خون دیده باران		از آن کهسار چون سیل بهاران
زمانی دیده بست و بیخود افتاد		چو دید آن دم که از هم دیده بگشاد
به نام ایزد یکی دشت از غزالان		همه بالا بلندان خردسالان
همه در زیر چتر از تابش خور		چو تاووسان چتر آورده بر سر
در فردوس را گفتی گشادند		که آن حورا وشان بیرون فتادند
همه صید افکنان در راه و بیراه		کمند زلفشان بر گردن ماه
همه گلچهرگان با زلف پرچین		از ایشان دشت چون دامان گلچین
سگ افکن در پی آهو به هر سو		همه در پویه چون سگ دیده آهو
ز مژگان چنگل شاهین گشاده		چو شاهین در پی کبکان فتاده
شراب لاله گونشان در پیاله		همه صحرا تو گفتی رسته لاله
زمین از رویشان همچون گلستان		هوا از مویشان چون سنبلستان
بت گلگون سوار اندر میانه		روان را آرزو دل را بهانه
ز مژگان رخنه کن در خانه‌ی دل		ز صورت شعله زن در خانه زین
خرد زنجیری زلف بلندش		سر زنجیر مویان در کمندش
قمر از پیشکاران جمالش		جنون از دستیاران خیالش
بلا را دیده بر فرمان بالاش		اجل را گوش بر حکم تقاضاش
نگاه فتنه بر چشمان مستش		فلک را دست بیرحمی به دستش
دل آشوبی ز همکاران مویش		جهانسوزی ز همدستان خویش
شه از گنج گهر او را خریدار		فقیر از آه شبگیرش طلبکار
به آن از زلف طوق بندگی نه		به این از لب شراب زندگی ده
چو چشم افتاد به روی کوهکن را		همی مالید چشم خویشتن را
به خود می‌گفت کاین آن سرونازست		که شاهان را به وصل او نیاز است ؟
که شد سوی گدایان رهنمونش		که ره بنمود سوی بیستونش ؟
کدام استاد این افسونگری کرد ؟		که این افسون به کار آن پری کرد ؟
که راهش زد که اندر راهش آورد ؟		به من چون دولت ناگاهش آورد ؟
کرا تاب کمند آمد بر افلاک ؟		که ماه آسمان افکند بر خاک ؟
مگر راه سپهر خویش دارد		که ره بر این بلندی پیش دارد
در این بد کمد از آن دلفریبان		بتی چون سوی رنجوران طبیبان
پی آگاهی فرهاد مسکین		فرستادش مگر بانوی شیرین
سخنهایی که بود از بیش و کم گفت		برهمن را ز آهنگ صنم گفت
حدیث نامه‌ی شاه جهان را		جواب نامه‌ی سرو روان را
گر از خود یا از آن شیرین دهن گفت		تمامی را به گوش کوهکن گفت
از آن گفت و شنو بیچاره فرهاد		به جایی شد که چشم کس مبیناد
تنش گفتی ز بس تاب و تب آورد		نثار پای گلگون بر لب آورد
چو سیلاب از سر کوه آن یگانه		به استقبال شیرین شد روانه
شکر لب یافت اندر نیمه راهش		به سد شیرینی آمد عذر خواهش
به کوه آمد نگار لاله رخسار		چو خورشیدی که او تابد به کهسار
رسید آنجا که مرد آهنین دست		به کوه آن نقشهای طرفه بر بست
رسید آنجا که عشق سخت بازو		به کوه افکنده بد غارت به نیرو
شده سد پاره کوه از عشق پر زور		بدانسان کز تجلی سینه طور
چو پیش آمد رواقی دید عالی		که کردش دست عشق از سنگ خالی
شکسته طاق چرخ دیر بنیاد		به زیرش طاق دیگر بسته فرهاد
همی شد تا به سنگی شد مقابل		که بر تمثال آن شیرین شمایل
بگفت این سینه‌ی فرهاد زار است		که در وی نقش شیرین آشکار است
به زلف خویش دستی زد پریوش		نگشت از حال خود آن نقش دلکش
از آنجا یافت کان تمثال خویش است		که احوالش نه چون احوال خویش است
و یا استاد چینی کرده نیرنگ		یکی آیینه بنموده‌ست از سنگ
تبسم را درون سینه ره داد		به صنعت پیشه مزد از یک نگه داد
به شوخی گفت کای مرد هنرور		تو گویی بوده شیرینت برابر
مرا خود یک نظر افزون ندیدی		چسان این صورت دلکش کشیدی
اگر گویم هنر بود این هنر نیست		چنین تمثال کار یک نظر نیست
بگفت آن یک نظر از چشم دل بود		از آنش دست هجران محو ننمود
چو دیدم بر رخت از دیده‌ی دل		از آن دارم شب و روزت مقابل
بگفت این نقش بد گو را بهانه‌ست		به بی پروایی شیرین بهانه‌ست
همی گوید که آن کاین نقش بسته‌ست		چو دل شیرین به پهلویش نشسته‌ست
که کس نادیده نقش کس نپرداخت		و گر پرداخت چو اصلش کجا ساخت
بگفتا داند این کاندیشد این راز		که این صورت که بر مه زیبدش ناز
برهر کس که جای از ناز دارد		ز بس شوخی زکارش باز دارد
دلی از سنگ باید جانی از روی		که پردازد به سنگ و تیشه زین روی
چو شیرینش چنین بی خویشتن دید		به بیهوشی صلاح کوهکن دید
بگفتا بایدش جامی که پیمود		به مستی چند حرفی گفت و بشنود
اگر حرفی زند مستی بهانه‌ست		توان گفت او به بد مستی نشانه‌ست
وزین غافل که عاشق چون شود مست		لب از اسرار عشقش چون توان بست
مگر می‌خواست وصف نوگل خویش		عیان تر بشنود از بلبل خویش
به دور آمد شرابی چون دل پاک		روان افروز دور از هر هوسناک
میی سرمایه عشق جوانی		کمین تعریفش آب زندگانی
به صافی چون عذار دلنوازان		به تلخی روزگار عشقبازان
سراپا حکمت و آداب گشته		فلاتونی‌ست در خم آب گشته
ادبها دیده از خردی زدهقان		شده در خورد بزم پادشاهان
نخست آن مه به لعل آلوده یاقوت		نمود از لعل تر یاقوت را قوت
از آن رو جام می جان پرور آمد		که روزی بر لب آن دلبر آمد
چو جام از لعل او شد شکر آلود		به آن تلخی کش ایام پیمود
چو جوش باده هوش از دل ربودش		که چندان گشت آشوبی که بودش
جنون کش با خرد گرگ آشتی بود		چو فرصت یافت بر وی دست بگشود
که بیرون شو ز سرکاین خانه‌ی ماست		نیاید صحبت عقل و جنون راست
خرد عشق و جنون را دید همدست		از آن هنگامه رخت خویش بر بست
ادب را رفت گستاخی به سر نیز		که گستاخی‌ست جا ننگ است برخیز
حجاب این کشمکش چون دید شد راست		به او کس تا نگوید خیز برخاست
خرد با پیشکاران تا برون راند		جنون با دستیاران در درون ماند
حجاب عقل رفت و جای آن بود		حجاب عشق بر جا همچنان بود
حجاب عشق اگر از پیش خیزد		به مردی کاب مردان را بریزد
چه غم گر عشق داور پرده رو نیست		که خورشید است و چشم بد بر او نیست
ولی عشقی که نبود پرده‌اش پیش		زیان بیند هم از چشم بد خویش
که عاشق چون نظر پرورده نبود		همان بهتر که او بی‌پرده نبود
چو آتش عاشق آنگه رخ برافروخت		که اول خویش و آنگه پرده را سوخت
از آتش سوختن از پرده پیش است		که او خود پرده‌ی سیمای خویش است
چو شیرین کوهکن را پرده در دید		به شیرینی از او در پرده پرسید
که ای چینی نسب مرد هنرمند		به چین با کیستت خویشی و پیوند
در آن شهری ز تخم سر بلندان		و یا از خاندان مستمندان
تو با فرهنگ و رای مهترانی		نپندارم که تخم کهترانی
نخستین روز کت پرسیدم از بوم		نگردید از نژادت هیچ معلوم
همی خواهم که دست از شرم شویی		نژاد خویشتن با من بگویی
دگر گفتش تو گویی بت پرستی		کت اندر بت تراشی هست دستی
بسی نقش است در این کوه خارا		نباشد همچو این صورت دل آرا
بدو فرهاد گفت آری چنین است		ز چینم بت پرستی کار چین است
تو ای بت‌گر به چین منزل گزینی		به غیر از بت پرستی می نبینی
چنین می رفت در اندیشه‌ی من		کز اول روز دانی پیشه‌ی من
ولی معذوری ای سرو سمن سا		که یک سرداری و سد گونه سودا
صنم ازناز دستی برد بر روی		به سد ناز و کرشمه گفت با اوی
که ای از تیشه رکش کلک مانی		ترا بینم به مزدوران نمانی
غریبی پیشه ور از کارفرما		ز سودای زر و نه فکر کالا
اگر روی زمین گردد پر از در		ترا بینم که چشم دل بود پر
همه گوهر ز نوک تیشه داری		نخواهی زر چه در اندیشه داری
چنین بی‌مزد این زحمت کشیدن		مرا بار آورد خجلت کشیدن
کشی رنج و هوای زر نداری		اگر رنج دو روزه بود باری
کرا داری بگو در کشور خویش		که نه داری سر او نه سر خویش
به حق آشنایی ها که پیشم		سراسر شرح ده احوال خویشم
از این گفتار فرهاد هنرمند		به خود پیچد و خامش ماند یکچند
وزان پس شرح غم با نازنین گفت		چنین شیرین نگفت اما چنین گفت
که ای لعلت زبانم برده از کار		زبانت بازم آورده به گفتار
چه می‌پرسی که تاب گفتنم نیست		و گر چه هم دل بنهفتنم نیست
شنیدم ای نگار لاله رخسار		دلی داری غمین جانی پرآزار
گلت پژمرده و طبعت فسرده‌ست		که سودا در مزاجت راه برده‌ست
به حیلت کوه و صحرا می‌سپاری		که یک دم خاطری مشغول داری
چه باید بر سر غم غم نهادن		به فکر غم کشی چون من فتادن
به چنگ و باده ده خود را شکیبی		نه از درد دل چون من غریبی
ولی گویم به پیشت مشکل خویش		به امیدی که بگشایی دل خویش
مگو از غم، ره غم چون توان بست		که می گویند خون با خون توان بست
نگویم کز غمم آزاد سازی		که از غم خاطر خود شاد سازی
بدان ای گل عذار مه جبینم		که من شهزاده‌ی اقلیم چینم
من از چینم همه چین بت پرستند		چو من یک تن ز دام بت نرستند
مرا مادر پدر بودند خرسند		ز هر کام از جهان الا ز فرزند
پدر گفته‌ست روزی با برهمن		که گر بت سازدم این دیده روشن
به فرزندی نماید سرفرازم		مر او را خادم بت خانه سازم
چنان گفت و چنان گشت و چنان کرد		مرا شش ساله در بتخانه آورد
یکی بتگر در آنجا رشک آذر		مرا افتاد خو با مرد بتگر
چو بت می کردم از جان خدمت او		که بد میل دلم با صنعت او
از آن خدمت روان او برافروخت		هر آن صنعت که بودش با من آموخت
برهمن بت تراشی داد یادم		بماند آن خوی طفلی در نهادم
چو از چشم محبت سوی من دید		چنان گشتم که استادم پسندید
بتی باری به سنگی نقش بستم		ربود آن بت عنان دل ز دستم
شب و روزم سر اندر پای او بود		سرم پیوسته پر سودای او بود
بسی گشتم که او را زنده بینم		به جان آن گوهر ارزنده بینم
ندیدم در همه چین همچو اویی		شدم شیدایی و آشفته خویی
از آن آشوب بی اندازه من		همه چین گشت پرآوازه من
همه گفتند شادان نیک بختی		زباغ خسروی خرم درختی
کش اول بت می صورت چشاند		به معنی بازش از صورت کشاند
همه بامن نیاز آغاز کردند		مرا از همگنان ممتاز کردند
برهمن چون مرا بی خویشتن دید		مرا همچون صنم خود را شمن دید
من از سودای بت ز آنگونه گشته		که فرش بت پرستی در نوشته
هجوم خلق و عشق بت چنان کرد		که دورم عاقبت از خانمان کرد
سفر کردم ز صورت سوی معنی		ترا دیدم بدیدم روی معنی
چه بودی باز چشمش بازگشتی		هم از صورت به معنی بازگشتی
وصال از دیده‌ی جانت گشاده‌ست		ترا نیز اینچنین کاری فتاده‌ست
هوس‌های دل دیوانه تو		همه بت بوده در بتخانه‌ی تو
خیال منصب و ملک و زن ومال		هوای عزت و سلمن و اقبال
هنرهایی که بود آخر و بالت		سراسر نقص می‌دیدی کمالت
همه چون بت پرستی‌های خامه		سیاه از وی چو بختت روی نامه
چو با عشق بتان افتاد کارت		شرابی شد پی دفع خمارت
ز صورت های بی معنی رمیدی		چنان دیدی که در معنی رسیدی
بسی از سخت گوییهای اغیار		به سنگ و آهن افتادت سر و کار
بسی آه نفس را گرم کردی		که تا سنگین دلی را نرم کردی
بر دلها بسی رفتی به زاری		که نقش مهر بر سنگی نگاری
جفاها دیدی از بیگانه و خویش		ز جور دلبر و کین بداندیش
که گردیدی و سنجیدی کنونش		فزودن دیدی زکوه بیستونش
لبی دیدی که از شیرین کلامی		شکر را داده فتوا بر حرامی
رخی دیدی که خورشید سحر تاب		چو نیلوفر ز عشقش رفته در تاب
بدیدی مویی آتش پرور عشق		هزاران خسرو اندر چنبر عشق
قدی دیدی خرام آهو زشمشاد		به رعنایی غلامش سرو آزاد
تذروی دیدی از وی باغ رنگین		خضاب چنگلش از خون شاهین
غزالی دیدی از وی دشت را زیب		و زو بر پهلوی شیران سد آسیب
بهشتی دیدی از وی کلبه معمور		سرا پا رشک غلمان ، غیرت حور
اگر چه آن هم از صورت اثر داشت		ولیکن ره بمعنی بیشتر داشت
اگر چه نقش آن صورت زدت راه		ولی جانت ز معنی بود آگاه
ترا گر نی دل و گردیده بودی		چو فرهادش به معنی دیده بودی
برو شکری کن ار دردی رسیدت		که آخر چاره از مردی رسیدت
که معنی‌های مردم صورت اوست		جنون سرمست جام حیرت اوست
هر آن معنی که صورت را مقابل		کجا بند صور بگشاید از دل
چو بحر معنی آید در تلاطم		شود این صورت معنی در او گم
در این معنی کسی کاو را نه دعوی‌ست		یقین داند که صورت عین معنی‌ست
به نام خالق پیدا و پنهان		که پیدا و نهان داند به یکسان
در گنج سخن را می‌کنم باز		جهان پر سازم از درهای ممتاز
حدیثی را که وحشی کرده عنوان		وصالش نیز ناورده به پایان
به توفیق خداوند یگانه		به پایان آرم آن شیرین فسانه
که کس انجام آن نشیند از کس		که در ضمن سخن گفتندشان بس
حکایتها میان آن دو رفته‌ست		که نه آن دیده کس ، نی آن شنفته‌ست
شبی در خواب فرهاد آن به من گفت		که چشمم زیر کوه بیستون خفت
که آن افسانه کس نشنیده از کس		که من خواهم که بنیوشند از این پس
ز وحشی دید یاری روی یاری		وصالش داشت از یاری به کاری
بسی در معانی هردو سفتند		به مقداری که بد مقدور ، گفتند
به نام خسرو و فرهاد و شیرین		بیان عشق را بستند آیین
ولی ز آن قصه چیزی بود باقی		که پرشد ساغر هر دو ز ساقی
ز دور جام مردافکن فتادند		سخن از لب ، ز کف خامه نهادند
شدند اندر هوای وصل جانان		به گیتی یادگاری ماند از آنان
کنون آن خامه در دست من افتاد		که آرد قصه‌ای شیرین ز فرهاد
چو شرح حال خود را کوهکن گفت		ندانی پاسخش چون زان دهن گفت
وصال اینجا سخن را بس نموده‌ست		نقاب از چهره‌ی جان بس نموده‌ست
ز صابر بشنو آن پاسخ که او داد		که بس کام از لبش زان گفتگو داد