|
|
| قالی اردبیل که شهرت جهانی دارد از گنجینه‌های بقعه شیخ صفی می‌باشد که در زمان شاه طهماسب اول در سال ۹۴۶ ه.ق توسط مقصود کاشانی در تبریز بافته شده و تا سال ۱۳۱۲ در کف دارالحفاظ (قندیل‌خانه) بقعه قرار داشته است. قالی اردبیل که حتی امروز به عنوان یکی از ذخایر ارزی کشور انگلستان محسوب میشود در سال ۱۳۱۲ ه.ق به دلیل کمبود بودجه شاهان قاجار و برای ساخت راه آهن در ازای آهن به مبلغی حدود ۳۸.۰۰۰ تومان فروخته شد البته این از دلایل اظهار نظرات متخصصین و کارشناسان است بعضی هم براین عقیده‌اند که برای تعمیر بقعه فرش فروخته شده قالی اردبیل امروز در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری میشود و جزء با ارزش‌‌ترین فرش‌های جهان به شمار می‌رود و همانند دیگر آثار ارزنده بقعه زینت بخش موزه‌های جهان شده، موزه‌های رم، لندن و آمستردام جزئی از این موزه‌ها هستند. |
|
| صنایع دستی قالب در استان اردبیل قالیبافی، گلیم بافی، جاجیم بافی و ورنی بافی است. بیش از ۹۰ درصد مردم استان به تولید این صنایع مشغولند. از دیرباز قالیبافی در میان روستائیان جایگاه خاصی داشته و این مردم در کنار کشاورزی و دامپروری این حرفه را انجام می‌دادند. مواد اولیه برای تولید محصولات دارای پشم است و پشم نیز محصول دامپروری می‌باشد این تولیدات هم برای مصارف خانگی روستائیان بوده و هم برای عرضه با اقشار دیگر جامعه کمک هزینه‌ای برای تأمین معاش و معیشت بوده و هست. |
|
| تا سال ۱۳۱۰ هجری در شهرهای مجاور اردبیل فرش‌ها کناره‌ای در اندازه‌های مختلف از ۶/۳ متر تا حدود ۱۱ متر بافته می‌شده است اندازه‌های کوتاه‌تر و ارزان قیمت‌تر در مشرق استان بافته می‌شد که معمولاً در خود اردبیل به فروش می‌رفته که به کناره‌های اردبیلی شهرت یافته بهترین و مرغوب‌ترین این کناره‌ها در سراب و روستاهای مجاور آن بافته می‌شد که در تبریز به کناره‌های سراب معروف است که معمولاً دارای متن شتری و ترنج‌های لوزی شکل است. |
|
| قبل از جنگ جهانی دوم این مناطق که از مراکز مهم قالیبافی محسوب می‌شد دارای رکود اقتصادی شد و کارگران برای کار به اراک مهاجرت کرده و در زمینه بافت قالی ساروق شروع به کار کردند مطابق آمار در سال ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ از تعداد ۱۲۴ کارگاه دارای مجوز حدود ۱۰۶ کارگاه مربوط به خود اردبیل است مشکین شهر ۱۲ و خلخال و پارس آباد ۶ کارگاه دارند بافت قالی کم عرض بر روی دارهای کم عرض صورت می‌گرفت و همچنین عدم آشنائی بافندگان به بافت قالی‌های بزرگ باعث رواج کناره شد و حتی عشایر و بافندگان روستائی هنوز هم به بافت قالی‌های کم عرض مشغولند و این نقشه‌ها همان نقشه‌های طرح قلمی، نیم قلمی و جلد باخان شهرت دارد که در حدود سال‌های ۱۳۰۰ ه.ش در مناطق اردبیل و سراب بافته می‌شده، در دوره صفویان رابطه بین ایران و جمهوری آذربایجان تأثیرات زیادی در بافت فرش‌ها و زیراندازهای دو منطقه به‌وجود آورده و به همین علت بافت فرش‌ها و زیراندازهای قفقاز در استان به وفور مشاهده میشود. |
|
| قفقاز از بهترین و مهم‌ترین مراکز قالیبافی ایران از عهد صفویه تا عهد قاجار بوده نقوشی که در این منطقه طراحی میشود انتزاعی و هندسی و به صورت لوزی‌های بهم چسبیده بوده و بخش میانی لوزی‌های گل و برگ ختائی و شاه عباسی درشت است و در زمینه اصلی فرش علاوه بر لوزی‌ها نقشهای خیالی همچون سیمرغ و اژدها به چشم می‌خورد. از نقشهای رایج دیگر قاب قابی یا خشتی همراه با گل و گیاه و نقش محرابی منقوش به نقوش شکسته گیاهی است. رنگ زمینه قالی‌های قفقازی سرخ آتشین، روناسی، سرمه‌ای، قهوه‌‌ای و کرم سیر است اندازه رایج در آنها قالی، قالیچه و کناره است. |
|
| شیروان و گنجه از مناطق بافت قالی در قفقاز هستند نقش محرابی رنگ شرابی در شیروان بافته میشود که در نوع خود بی‌نظیر است. اشکال مربع و لوزی متصل به هم هستند رنگ این نوع بافت فیروزه‌ای بسیار زیباست. قالی و قالیچه‌های فوق در رجشمارهای ۲۵ - ۳۰ الی ۴۵ در استان اردبیل به اقتباس از طرح‌های قفقازی تولید می‌شد. شهرها و روستاها و عشایر ایل سوون در بافت و تهیه قالی و قالیچه و کناره با نقوش هندسی و زینتی و سنتی محلی در دنیا مشهور و صاحب عنوان است. مواد اولیه برای بافت الیاف پشمی و پنبه‌ای است که به وفور خود استان تولید میشود نوع بافت متقارن (ترکی بافت) بوده و در رجشمارهای ۳۰ تا ۸۰ بافت میشود. |
|
| از نشانه‌های بارز روستائی اردبیل گیس‌بافی شده در دو سر قالی و نیز ساده بافی گلیم در دوسر قالی است که از ۵ سانتی‌متر تا ۲۰ سانتی‌متر می‌باشد بافت حاشیه مضاعف ساده در بخش افقی و عمودی قالیچه که در آنها نقوش حیوانی و گیاهی به صورت شکسته کار میشود. درشت بافی و بلندی پرزها و وزن سنگین این نوع قالیچه‌ها ازنشانه‌های بافت روستائی اردبیل است. عشایر برای خودشان به دلیل نداشتن الیاف مکانیکی فرش‌هائی با رجشمار ۱۸ الی ۲۵ تولید می‌کنند. عشایر و ایلات ذهنی‌باف هستند و نقشهای برای فرش نمی‌کشند و از رنگ‌های تند و خشن استفاده می‌کنند که ناشی از برخورد مستقیم با طبیعت اطراف خویش است و طرح‌هایشان عموما لچک ترنج می‌باشد. |
|
| موتیف‌ها در نقوش قالی‌های محلی استان |
|
| ـ کله قوچی: |
| نقشی متشکل از یک چند ضلعی که از اطرافش چهار نقش شاخ مانند خارج می‌شوند این طرح در ذهن انسان شاخ گوزن یا اسکلت بدن ماهی را تداعی می‌کند. |
|
| ـ جلد باخان: |
| در لغت به معنای نگاه زیرکانه است و د رطرح ۳ یا ۵ ترنج که در وسط قالی به اندازه‌های یکسان قرار دارند و معمولاً در کناره‌ها استفاده می‌شوند این طرح در چهار گوشه دارای لچک می‌باشد و درون آن معمولاً ذهنی‌بافی میشود. |
|
| ـ یورتچی: |
| نام روستائی در اطراف اردبیل است و این طرح از ۳ ترنج تشکیل شده که مجزا از هم هستند این ترنج‌ها شش ضلعی با نوارهای نازک و پهن در رنگ بندی متفاوت حاشیه دور ترنج‌ها به‌وجود می‌آیند. نقوش داخل ترنج ذهنی‌باف است. |
|
| ـ قلمی: |
| این نقشه از طرح‌های فرش‌های قدیمی سراب است که از شش ضلعی‌های متصل به هم تشکیل شده و خطوط موازی و هاشوری که روی زمینه با ترنج‌ها تزیین شده. |
|
| ـ پودنیس: |
| کلمه پودنیس مترادف سینی است. علت نامگذاری این طرح وجود مستطیل و مربع‌هائی است که به ترنج‌های هندسی محسوب می‌شوند اکثر این اشکال گوشه بریده شده و به هشت ضلعی تبدیل شده‌اند. و نقشه‌هائی که در دیگر جاهای کشور مانند هریس اصفهان، نائین کاشان، و . . . بافته میشود در اردبیل هم بافته میشود. |
|
| گلیم بافی در استان اردبیل |
|
| اردبیل از جمله مناق مهم گلیم بافی ایران به شمار می‌آید و گلیم‌های آن در دنیا مشهور است و نقوش سنتی و اساطیری که در گلیم سمبل نمادها و یا نقش‌هائی از ذهن بافندگان که بیانگر ارزوها و خواسته‌های ساکنان منطقه است. نقوش سنتی رایج در گلیم‌های استان بیشتر نقش سماور سینی، خرچنگ در متن گلیم و گردونه مهر (چلیپا) و نفش اژدها در حاشیه گلیم باشد. همچنین نقوش حیوانات انتزاعی شده هم به کار می‌برد. گلیم در اکثر مناطق اردبیل رونق دارد در روستاها و عشایر. اما شهر نمین و روستاهای تابع آن و روستاهای بخش زهرا از شهرستان گرمی (مغان) از مراکز مهم و عمده تولید گلیم در استان به شمار می‌آیند. |
|
| ـ گلیم به سه نوع بافته میشود: |
| ۱. گلیم ساده باف: در این گلیم پودها، یکی در میان از لابلای چله‌ها عبور می‌کند این گلیم دو رواست و برای بافت آن از قبل نقشه آماده نمی‌شود. نقشه آن معمولاً هندسی است و خطوط منحنی هم به ندرت دیده میشود. |
|
| ۲. گلیم برجسته: زمینه‌ای ساده دارد ولی طرح اصلی مانند قالی پرزدار است، بدین صورت که از روی نقشه قالی بر روی چله گلیم گره زده شده و در پایان پرز اضافی چیده میشود. |
|
| ۳. ورنی: گلیمی بدون پرز است بدون نقشه و ذهنی‌باف که توسط زنان و دختران عشایر مناطق مغان ارسباران و مشگین شهر بافته میشود. این نوع گلیم در کردستان و کرمان با طرح و نقش دیگری بافته میشود که در کرمان آن را شیریکی پیچ می‌نامند. بهترین ورنی را در اردبیل ایل شاهسون، یا ایل سون تولید می‌کنند که سابقه‌ای طولانی در این زمینه دارد. ورنی‌های استان در رنگ‌های لاکی، سرمه‌ای، کرم، سفید، پیازی، آبی روشن با نقش حیوانات در وسط و حاشیه‌ای حداکثر به عرض بسیت سانتی‌متر در طرفین می‌باشند. |
|
| ـ انواع ورنی: |
| ۱. ورنی دست ریس «گوزم»: این نوع ورنی بسیار کم تولید میشود و از ظرفیت و اصالت خاصی برخوردار است. |
|
| ۲. ورنی پشمی ماشین ریس: این دسته با بقیه فرق ندارند و به دلیل استفاده از پشم ماشینی از مرغوبیت و اصالت چندانی برخوردار نیستند. |
|
| ۳. ورنی‌های تمام ابریشم: تماما مواد و مصالح ابریشمی است. از ظرافت خاصی برخوردارند و برای صادرات تولید می‌شوند و از کیفیت اصالت و نقش آنها کاسته میشود. |
|
| ۴. ورنی کف ابریشم: در این ورنی پود ابریشمی است از ظرافت خاصی برخوردارند و برای صادرات تولید می‌شوند و از کیفیت اصالت و نقش آنها کاسته میشود. |
|
| ۵. ورنی‌های کهنه باف: در این ورنی‌ها تار و پود از ابریشم است و از پشمی که از الیاف جاجیم‌های قدیمی و کهنه به‌دست آمده استفاده میشود و جنبه صادراتی دارد. |
|
| ـ روش بافت ورنی: |
| ورنی از نظر بافت به گلیم و قالی شباهت دارد و این زیرانداز به صورت یک رو است و این به دلیل شیوه خاص در بافت آن است که به صورت پود پیچی انجام می‌گیرد. این روش به بافنده این امکان را می‌دهد که خطوط منحنی را اجرا کند پودگذاری درونی با حرکت پیچشی و غیرمنقطع روی چله انجام می‌گیرد. در پایان هر رج یک پود نازک پنبه‌ای از میان تارها عبور می‌کند. |
|
|
|
| واژه جاجیم در اصل جاجم است و در قفقاز و ترکمنستان و آسیای صغیر همان جاجیم است در لغتنامه دهخدا به جاجم، پلاس می‌گویند و فرشی است که از نمد الوان می‌دوزند. رایج‌ترین استفاده جاجیم رختخواب پیچ می‌باشد. استان اردبیل و به ویژه روستاهای اطراف خلخال از مراکزی هستند که در تولید جاجیم فعالیت می‌کنند، جاجیم در این مطنقه معمولاً به صورت نواری به عرض ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر و طول ۶۰ متر می‌باشد برای بافت جاجیم از لوازم بسیار ساده استفاده میشود. برای بافت ابتدا باید چله کشی کرد که این کار در محوطه‌‌ای به طول تقریبی ۲۵ متر انجام می‌پذیرد در استان اردبیل معمولاً بافندگان چله کشی را در کوچه‌های تنگ انجام می‌دهند. |
|
| ـ نقوش جاجیم: |
| ۱. جلفا: نقشی که به تنهائی کار میشود و یک لوزی در سراسر طرح تکرار میشود. |
|
| ۲. بادامی: این نقش که مثل جلفا از لوزی تکرار میشود به ندرت استفاده میشود. در جوراب بافی هم استفاده میشود. |
|
| ۳. سیرقا: از نقوش اختصاصی جاجیم بوده و از مثلث ایجاد میشود سیرقا به معنی گوشواره بوده و بین نقش و اسم هماهنگی زیادی وجود دارد. |
|
| ۴. گچی دیرناقی: این نقش مشترک بین جوراب و جاجیم می‌باشد و به معنی «ناخن بز» می‌باشد. |
|
| ۵. دوشان توپوقی: این نقش مشترک بین جاجیم و گلیم و جوراب است و از پنج مربع هم اندازه تشکیل شده معنای لغوی آن «مچ پای خرگوش» است. |
|
| ۶. تخته‌ای یا یول یول: جاجیم ساده و بدون نقش می‌باشد معنی یول یول یعنی راه راه. |
|
| ۷. ازیک قاشی: به معنی نگین انگشتر بود. و شباهت زیادی میان طرح و نقش وجود دارد. |
|
| ۸. از نقوش دیگر هم می‌توان به الماناتیشی (طرح چلیپا)، خشتی، تاختا، سو، دیشمه‌ای دیشی دیشی، پیچاق اوجی، قفسه، بلی باقلی، و بالاخره آشیق اشاره کرد. |
|
|
|
| شال نوعی پارچه زمخت و تک رنگ است که از پشم گوسفندان در دستگاه شال بافی بافته میشود. شال بافی از هنرهای اصیل و سنتی تالشی‌ها و ییلاق نشینان گیلان بوده است. بهترین نوع شال در دهی به نام کوبولان بافته میشود که حتی قابل رقابت با پالتوهای خارجی است اما متأسفانه این هنر امروز در این منطقه رو به زوال است. (فرهنگ دهخدا)، در فرهنگ عمید می‌خوانیم که شال نوعی پارچه ساده یا گلدار است که از پشم یا کرک می‌بافند و یا بالاپوشی که از پارچه پشمی خشن درست می‌کنند و کشاورزان شال را مانند پارچه‌ای دراز و کم پهنا و دور کمر یا دور سر خود می‌پیچند. |
|
| ـ دستگاه شال بافی: |
| در منطقه کلور دو وردی است دستگاه به صورت افقی و روبه‌روی بافنده روی زمین قرار می‌گیرد. و این دستگاه شبیه دستگاه جاجیم بافی است، به این صورت که دو پایه چوبی به فاصله یک متر از یکدیگر در زمین محکم میشود. دو سر این پایه‌های چوبی به صورت u ساخته شده تا وردنه که شال بعد از بافته شدن به دور آن می‌پیچد روی آن قرار می‌گیرد. |
|
| ـ اجزاء دستگاه شال بافی عبارتند از: |
| ۱. وردنه |
| ۲. شاته |
| ۳. گوشواره |
| ۴. ورد |
| ۵. پدال‌ها |
| ۶. ماکو |
