|
|
|
| انواع مرتع بر اساس نحوهٔ رويش و استقرار گياه
|
|
| بر حسب اينکه گياه به‌طور طبيعى در مرتع روئيده يا استقرار يافته باشد يا انسان در کاشت آن دخالت داشته است آن مرتع را به طبيعى يا مصنوعى طبقه‌بندى مى‌کنند.
|
|
|
|
| مرتع طبيعى زمينى است که به‌صورت طبيعى پوشيده از گياهان علوفه‌اى و غيرعلوفه‌اى و خودرو باشد.
|
|
|
|
| مرتع مصنوعى زمينى است که هر سال يا هر چند سال يک‌بار تجديد کشت و از آن بهره‌بردارى مى‌شود. مرتع مصنوعى ممکن است به شکل چراگاه يا به‌صورت کشت‌کارى مورد بهره‌بردارى واقع شود.
|
|
| انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گياهى
|
|
| بر پايهٔ اينکه در مرتع درخت يا درختچه وجود داشته باشد يا نه، مرتع را به اين شرح دسته‌بندى مى‌کنند: مرتع مشجر، مرتع غيرمشجر.
|
|
|
|
| در اين نوع مرتع، انواع درختان خودرو به‌صورت پراکنده وجود دارد و گياهان مرتعى در ميان درختان روئيده‌اند؛ مانند جنگل‌هاى غرب کشور واقع در رشته کوه‌هاى زاگرس. بديهى است که در جنگل‌هاى انبوه به‌دليل نرسيدن نور کافي، امکان رويش براى گياهان مرتعى نيست ولى در همين جنگل‌ها قطعات کم‌درختى نيز يافت مى‌شود که دامداران از آن به‌عنوان مرتع استفاده مى‌کنند گاوسراهائى که در جنگل‌هاى شمال کشور هستند در چنين مکان‌هائى شکل گرفته‌اند.
|
|
| اصطلاحاً مرتع داراى درخت و درختچه، مرتع مشجر ناميده مى‌شود. در شرايط و ضوابطى که بر اساس قانون براى بهره‌بردارى صحيح از مراتع تنظيم گرديده است، مرتع مشجر چنين تعريف شده است: اگر مرتع داراى درختان جنگلى باشد مرتع مشجر ناميده مى‌شود مشروط بر آن که حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزهٔ آستارا تا حوزهٔ گليداغى بيش از پنجاه متر مکعب و در ساير مناطق بيش از بيست متر مکعب نباشد.
|
|
|
|
| اينگونه مراتع داراى پوشش گياهى غيردرختى و غيردرختچه‌اى هستند و از انواع گياهان بوته‌اى و علفى يک‌ساله و چندساله پوشيده‌اند. اين مراتع را در بيشتر نواحى ايران مى‌توان يافت و بيشتر مراتع کشور از اين نوع هستند.
|
|
| انواع مرتع بر اساس فصل بهره‌بردارى
|
|
|
|
|
| به مرتع گرمسيرى مرتع قشلاقى نيز گفته مى‌شود اينگونه مراتع که در مناطق گرم واقع هستند در فصل‌هاى سرد سال به مدت ۵ تا ۷ ماه مورد استفادهٔ دام‌هاى عشاير و دامداران کوچنده قرار مى‌گيرند. بعضى از دامداران خرده‌پا و روستائيانى که جزء دامداران و عشاير کوچنده نيستند در تمام مدت سال حتى فصل‌هاى گرم سال دام‌هاى خود را در مراتع گرمسيرى نگه مى‌دارند.
|
|
|
|
| مرتع سردسيرى يا ييلاقى در ارتفاعات نسبتاً زياد قرار گرفته است و بيشتر سطح اين مراتع در بهار و گاه تا اوايل تابستان پوشيده از برف است. به همين دليل در تابستان هواى خنک، رطوبت مناسب و علوفهٔ تازه دارند. معمولاً در روزهاى آخر بهار و اوايل تابستان چراى دام‌ها در مراتع سردسير آغاز مى‌شود و تا اواخر تابستان و اوايل پائيز که در اين مناطق هوا رو به سردى مى‌رود ادامه مى‌يابد. دامداران محلى اين مناطق که دام‌هاى خود را در زمستان به گرمسير نمى‌فرستند در روزهائى که پائيز و زمستان که هوا آفتابى است و امکان چراى دام در چند ساعت از روز وجود دارد، دام‌ها را به مرتع مى‌برند تا از علوفهٔ باقى‌مانده و آن قسمت از سرشاخه‌هاى گياهان مرتعى که از زير برف بيرون مانده‌اند استفاده کنند. دام‌هاى عشايرى سه تا چهار ماه از سال را در مراتع ييلاقى چرا مى‌کنند.
|
|
|
|
| در اوايل بهار که در مراتع گرمسيرى با گرم شدن تدريجى هوا علوفه کم‌ياب مى‌شود، دامداران و عشاير کوچنده به مناطق مرتفع‌تر داراى هواى ملايم و علوفهٔ بهتر کوچ مى‌کنند و تا اواخر فصل بهار در اين مناطق باقى مى‌مانند، سپس براى گذراندن تابستان به مناطق مرتفع‌تر مى‌روند. در آخر تابستان و اويل پائيز در راه بازگشت، دام‌ها دوباره به اين مراتع باز مى‌گردند.
|
|
| به اين نوع مرتع، مرتع ميان‌بند يا مرتع بهاره پائيزه گفته مى‌شود؛ در بعضى از منابع آنها را مرتع بين راه و حدفاصل نيز ناميده‌اند. دام‌هاى عشاير کوچنده معمولاً يک تا دو ماه از سال از مراتع ميان‌بند استفاده مى‌کنند. مرتع ميان‌بند بر سر راه رفت و برگشت دام‌ها به ييلاق و قشلاق قرار دارد، بعضى از دامداران نيز که به‌دلايلى دسترسى به مراتع سردسيرى ندارند در فصل تابستان دام‌هاى آنها را در همين مراتع نگه مى‌دارند، و دام‌هاى روستائيان محلى نيز در تمام مدت سال از اين مراتع استفاده مى‌کنند، مجموعهٔ اين عوامل باعث شده است تا اين مراتع مورد چراى مفرط واقع شوند و به شدت آسيب بينند. ميزان تخريب در مراتع ميان‌بند از ديگر مراتع شديدتر است.
|
|
| انواع مرتع بر اساس دام‌هاى مصرف‌کننده
|
|
| هر يک از دام‌ها بنا بر طبيعت خود انواع خاصى از علوفه را مورد استفاده قرار مى‌دهد و به سخنى ديگر هر نوع دام مرتعى را با ويژگى‌هاى زير مى‌پسندد:
|
|
| گاو: مراتع داراى علف‌هاى بلند و چمن‌زارهاى مرطوب
|
|
| گوسفند: مراتع داراى علف‌هاى کوتاه و نرم
|
|
| بز: مراتع خشک درختچه‌اى و داراى خار و خاشاک
|
|
| شتر: مراتع داراى بوته‌هاى خاردار و مراتع خشک بيابانى و کويري
|
|
| گاوميش: مراتع واقع در زمين‌ها‌‌ى باتلاقى و مرطوب و داراى گياهان آبي
|
|
| در ميان انواع مراتع قطعات وسيعى يافت مى‌شود که ويژگى‌هاى ياد شده در بالا را براى يک گونه دام دارند و بر اين پايه مى‌توان آنها را به مراتع: گاوي، گوسفندي، بزى و شترى و مراتع مناسب پرورش گاوميش طبقه‌بندى کرد.
|
|
| دامداران عشايرى و روستائى بنابر نياز و طبيعت کار خود دام‌هاى گوناگونى را در کنار يکديگر پرورش مى‌دهند. دام‌دار عشايرى ضمن پرورش گوسفند و بز، براى حمل و نقل وسايل زندگى و محصولات خود هنگام کوچ کردن نياز به شتر، اسب، قاطر و الاغ دارد و دام‌دار روستائى گاو و گاوميش را براى بهره‌گيرى از شير، گوشت و کار آن پرورش مى‌دهد؛ کليهٔ اين دام‌ها در کنار يکديگر از مرتع استفاده مى‌کنند از آنجا که علوفهٔ مراتع گوناگونى بسيارى دارد، هر نوع دام ضمن چرا گياهان موردپسند خود را انتخاب مى‌کند.
|
