|
|
|
|
|
|
|
|
| هر بناى دورهٔ اسلامى چه بناى
مذهبي، مانند مسجد و مدرسه و چه
غيرمذهبي، مانند کاروانسرا و کاخ
از فضاهاى گوناگون تشکيل مى‌شود و
گاهى ممکن است فضاى تازه‌اى
به‌صورت الحاقى به بناهاى ديگر
اضافه شود؛ مثلاً مناره در مسجد که
جزيى از بناست و به‌طور مجزا هم
کاربرد دارد.
|
|
|
|
|
|
| ميانسرا - حياط و صحن - يکى از
ويژگى‌هاى معمارى اسلامى است.
مساجد، مدارس و کاروانسراها
عمدتاً داراى صحن يا حياط مرکزى
هستند. ميانسرا بنا را از سروصدا و
فعاليت زندگى روزمره و عادى جدا
مى‌کرد و هم نياز مسلمانان به
وضوخانه و محل تطهير در مساجد و
مدارس و نياز مسافران را به
استراحت، بارگيرى و باربندى در
حياط کاروانسرا تأمين مى‌کرد.
ميانسرا معمولاً به شکل مربع يا
مستطيل بود. راه دسترسى به شبستان و
راه‌پله‌ها، اتاق‌ها و ... از
ميانسرا مى‌گذشت و داراى دو يا
چهار ايوان بود.
|
|
|
|
| از دوره اشکانى ايوان مورد
استفاه قرار گرفته است و معمولاً
از يک طاق آهنگ تشکيل مى‌شوند از سه
طرف بسته و به طرف ميانسرا باز
مى‌شود. ايوان‌ها از اجزاى مهم
معمارى بنا هستند. و موجب شکوه بنا
مى‌شوند و امکان ايجاد تزئين در
بنا را فراهم مى‌سازند. ايوان‌ها،
فضاهاى ورودى و خروجى هستند و از
تابش آفتاب جلوگيرى مى‌کنند.
|
|
|
|
| رواق فضاهاى سرپوشيدهٔ
ستوندار است و يا از چشمه طاق‌هايى
تشکيل يافته که در طرفين سحن يا
ميانسراى مسجد يا اماکن مذهبى
ساخته مى‌شود. دهانهٔ اينگونه
فضاها رو به صحن است و در ورودى مسجد
را به شبستان يا گنبدخانه متصل
مى‌کند.
|
|
|
|
| گنبد از مهم‌ترين عناصر
معمارى است که از قبل از اسلام بکار
مى‌رفته است. گنبدهاى ايرانى
داراى اشکال مختلفى است که برخى از
آنها عبارتند از: گنبد مخروطى يا
رُک، گنبد يک پوش، گنبد دوپوش و
سه‌پوش، گنبد پيوسته و گسسته.
معماران ايرانى روى بناهاى
گوناگونى مثل مساجد، مدارس و
مقبره‌ها، گنبدهاى زيبايى
ساخته‌اند. در دورهٔ اسلامي،
گنبدها اغلب با کاشى‌کارى معرق
تزئين يافته‌اند، مانند مسجد شيخ
لطف‌الله در اصفهان.
|
|
|
|
| اين شبستان‌ها در طرفين
گنبدها به گونه‌اى ساخته شده‌اند
که مى‌توان با افزودن يا برداشتن
دهانه‌هايي، آنها را توسعه داد يا
کوچک کرد.
|
|
|
|
| حجره يا اتاق در اطراف حياط
مرکزى يا ميانسرا بصورت مربع،
مستطيل يا چند ضلعى ساخته مى‌شد. در
مدارس اين حجره‌ها براى استفادهٔ
طلاب و در کاروانسراها براى
استراحت مسافران و گاه چله‌نشينى
و غرلت‌گزينى درويشان بنا مى‌شد.
|
|
|
|
| مناره يا منار، بنايى کشيده و
بلند است که در کنار بناهاى مذهبى
مثل مدارس و مساجد و مقبره‌ها
ساخته مى‌شدند. قبل از اسلام
مناره‌ها براى راهنماى بکار
مى‌رفتند و يا معرف آتشکده و
آتشگاه‌ها بودند و به آن ميل
مى‌گفتند. در دورهٔ اسلامي، احداث
اين بناها گسترش يافت.
|
|
| در ايران منارهٔ مسجد جامع
سمنان و دامغان از قديمى‌ترين
مناره‌هاست. از دورهٔ سلجوقى به
بعد بود که مناره‌ها به صورت زوج به
سردر ورودى يا بر ايوان اصلى احداث
شدند. مناره شامل پايه، ساقه و
کلاهک يا تاج و بخش‌هاى پلکان و
نورگير مى‌باشد. مناره‌هاى اوليه
ساده بودند اما بتدريج با
تزئيناتى چون آجرکاري،
کاشى‌کاري، مقرنس و کتيبه آراسته
شدند.
|
|
|
|
| با توجه به شرايط اقليمى و
جغرافيايى مناطق گوناگون ايران،
معماران ايرانى شيوه‌هاى مختلف را
در شهرهاى گوناگون توسعه بخشيدند.
بادگيرها در مناطق کويرى بدليل
گرما رواج داشته است. هر بادگير
شامل برج‌هاى تهويه بر فراز
ساختمان است. در بالاى هر برج يک
رشته دهانه‌هاى عمودى وجود دارد
که در مقابل بادهاى وزان قرار
گرفته و براى گرفتن نسيم و هدايت آن
به اتاق همکف يا زيرزمين، تعبيه
شده است. در شهرهاى کويرى مانند
کاشان، يزد و کرمان از بادگير در
بناهاى مختلف به نحو مطلوب
استفاده شده است.
|
|
|
|
| راه‌پله‌هاى مارپيچ
مناره‌ها و پله‌هايى که به فضاهاى
داخلى و خارجى بنا يا به پاشيرهاى
سراشيبى آب‌انبارها منتهى
مى‌شوند، اهميت ويژه‌اى در معمارى
دارند. بعضى مواقع پله‌ها وسيلهٔ
سبک کردن حجم‌هاى ساختمانى نيز
هستند.
|
|
| مدرسهٔ غياثيهٔ خرگرد، هشت
دستگاه پله دارد. مسجد کبود تبريز
نيز پله‌هايى در شش قسمت دارد. در
ساختن پله‌ها اغلب از آجر استفاده
مى‌شود.
|
|
|
|
| در تعدادى از آرامگاه‌ها،
محل تدفين در طبقه‌اى پايين‌تر از
سطح زمين ساخته مى‌شد. احداث
سردابه بيشتر در آرامگاه‌هاى شمال
و آذربايجان مرسوم بوده است. در اين
بناها طبقه همکف محلى براى زيارت
يا مراسم مذهبى بوده است.
|
