محمدبن منور

محمدبن منور ابوسعد ميهنى از اعقاب ابوسعيدبن ابوالخير ميهنى صوفى مشهور و نامبردار است. وى از پارسى‌نويسان بزرگ قرن ششم هجري، مؤلف کتاب معروف 'اسرارالتوحيد فى مقامات الشيخ ابى‌سعيد' است. چنانکه از نام کتاب برمى‌آيد، محمدبن منور آن را دربارهٔ احوال و اخبار و اقوال و کرامات جد خويش از مجموعهٔ روايات و اطلاعاتى که در اين‌باره داشته، گرد آورده و بنابر آنچه در آغاز پاره‌اى از نسخ اين کتاب آمده است آن را به ابوالفتح غياث‌الدين محمدبن سام پادشاه غورى (متوفى به‌سال ۵۹۹ هـ) تقديم داشته است. مؤلف کتاب بعد از حادثهٔ غزان (۵۴۸ هـ) و قتل‌ەا و ويرانى‌هاى آن وحشيان در خراسان و کشتارى که در ميهنه کرده و ويرانى که در آنجا پديد آورده بودند، آنچه را که تا آن روزگار از شيوخ و پيران خاندان و مريدان شيخ ابوسعيد و خويشان و پسر عمان خود دربارهٔ شيخ گرد آورده بود، به‌هم پيوست و کتاب خود را از مجموعهٔ آن اطلاعات تأليف کرد و اين کتاب مکمل کتاب ديگرى شد که پيش از حملهٔ غزان يعنى 'در عهد استقامت' به‌دست جمال‌الدين ابوروح لطف‌الله بن ابوسعد بن ابوطاهربن ابوسعيدبن ابوالخير، پسر عم مؤلف اسرارالتوحيد، در ذکر احوال و اخبار جدش تأليف گرديده بود.

تاريخ تأليف کتاب اسرارالتوحيد مسلماً بعد از حملهٔ غزان يعنى بعد از سال ۵۴۸ هجرى است، و ويرانکارى‌هاى همين قوم خونخوار باعث شد که مؤلف يادداشت‌هاى پراکندهٔ خود را که از سابق گرد آورده بود، از بيم تباهى نظم و ترتيب دهد ولى در پايان کتاب اشاراتى است که مسلم مى‌دارد تا چندين سال بعد از اين واقعه تأليف کتاب ادامه داشته و تأليف قطعى و نهائى کتاب بيشتر از بيست سال بعد از واقعهٔ غزان انجام پذيرفته است يعنى در حدود سال ۵۷۰ يا سال‌هائى قريب به آن.

اسرارالتوحيد از جملهٔ شاهکارهاى انکارناپذير نثر پارسى است. روانى انشاء و انسجام و استکام عبارات و رعايت تام و تمام موازين فصاحت و بلاغت در اين کتاب به حد اعلاء خود رسيده است و با آنکه کتاب در اواخر قرن ششم يعنى در دورهٔ استيلاى سبک مصنوع نگارش يافته به‌هيچ‌روى اثرى از آثار تصنع جز در مقدمهٔ آن مشهود نيست. کوتاهى جمله‌‌ها و تمامى آنها و به‌کار رفتن کلمات و ترکيبات اصيل پارسى از همه جاى اين کتاب مشهود است و سرگذشت‌ها و وقايع با چنان مهارت حکايت شده است که گيرندگى خاص آنها خواننده را همه جا مجذوب نگاه مى‌دارد. کلمات و ترکيبات عربى مگر در مقدمهٔ کتاب، بسيار کم و از مقولهٔ کلمات و ترکيبات رايج در زبان فارسى است.

اسرارالتوحيد بر سه باب تقسيم شده. باب اول در ابتداء حالت شيخ و باب دوم در وسط حالت و باب سوم در انتهاى حالت او، و دراين هر سه باب خاصه در باب دوم کتاب بسيارى از اقوال ابوسعيد و اشعارى که بر زبان او رفته بود نقل شده.

در مقدمهٔ کتاب چنانکه عادت اهل زمان بود نثر محمدبن منور تاحدى جنبهٔ مصنوع مى‌گيرد ليکن در ديگر موارد کتاب حتى از صنايع قليل مقدمه هم نشانى مشهود نيست.