ملاحظات اجرایی در روش مشاهده

محقق و مشاهده‌گر چه در مرحله طراحى برنامهٔ مشاهده و چه در مرحله اجراى آن بايد به نکات زير توجه کرده، آنها را رعايت نمايند:

- مشاهده‌گر پس از در اختيار گرفتن کارت و ابزار مشاهده بايد براى رفتن به محل مشاهده از مقامات مسؤول مجوز بگيرد.

- پس از مراجعه به محل و معرفى خود به مسؤول مربوط، سعى کند خود را با محيط سازگار نموده، کمتر مأموريت خود را بصورت علنى افشا نمايد و در صورتى‌که مشاهده‌شونده‌ها اصرار بر دانستن داشتند، خود را معرفى نمايد، ولى سعى کند تا جايى که امکان دارد اهداف و دلايل انجام دادن تحقيق و مشاهده را براى آنها توضيح داده، رضايت و همکارى آنها را جلب کند و از آنها تقاضا کند تا حد امکان حالت عادى خود را حفظ کنند.

- حوادث، رخدادها، تحولات و حرکات مشاهده شونده و محيط مشاهده را بدقت زير نظر گرفته، با هوشيارى تمام نسبت به اخذ اطلاعات موردنظر و ثبت آن در کارت مشاهده همزمان با وقوع حادثه اقدام کند. ولى اگر در زمان اجراى مشاهده امکان ثبت وجود نداشت، بلافاصله پس از اتمام مشاهده، اطلاعات دريافت‌ شده را در کارت ثبت کند تا مشمول فراموشى و ابهام نشود. ضمناً تا زمانى که از نتايج مشاهدۀ قبلى يادداشت لازم تهيه نشده، نبايد مشاهدهٔ بعدى انجام پذيرد.

- تعصبات و تمايلات مشاهده‌گر بر امر مشاهده تأثير مى‌گذارد؛ بنابراين، بايد دائماً مراقبت نمايد تا تمايلات شخصى وى تأثيرى در اطلاعات گرفته شده بجاى نگذارد.

- قبل از شروع مشاهده، محقق بايد اطلاعات لازم را دربارهٔ فرد يا افراد مورد مشاهده و نيز محيط مورد مشاهده اخذ نمايد و در صورت امکان قبل از شروع مشاهدهٔ اصلي، محل مشاهده را قبلاً مورد بازبينى و وارسى قرار دهد.

- از آنجا که محيط و مورد مشاهده داراى حجم زيادى از اطلاعات است و دائماً نيز تغيير مى‌پذيرد، بهتر است محقق وسايل ثبت‌کننده تصوير نظير دوربين عکاسى و فيلم‌بردارى همراه داشته باشد تا بتواند در صورت لزوم تصاوير مناسبى تهيه و از آنها براى تکميل اطلاعات و تجزيه و تحليل داده‌ها استفاده کند. همانطور که ضبط صوت در مصاحبه وسيله ضرورى به نظر مى‌رسد (البته با موافقت مصاحبه‌شونده)، دستگاه‌هاى عکاسى و فيلم‌بردارى در امر مشاهده ضرورى مى‌باشند (البته با موافقت مشاهده‌شونده).

- اطلاعات جمع‌آورى شده را مورد بازبينى قرار دهد و روش کار و نيز نحوهٔ درج اطلاعات و همچنين ميزان رعايت بى‌طرفى خود را در جريان تحقيق مورد انتقاد قرار دهد. حتى بهتر است آن را به افراد ديگرى که در تحقيق مشارکت نداشته‌اند عرضه کند تا با نقادى کار، نقايص آن مشخص شود. سپس نسبت به اصلاح نوشته‌هاى خود اقدام کند.

- مشکلات و موانع و تنگناهاى مشاهده‌گرى را ثبت و يادداشت کند تا بتواند در پايان گزارش تحقق به آنها اشاره نمايد. اين کار باعث مى‌شود تا محققان ديگر از تجارب او استفاده نموده نسبت به اصلاح روش و پيش‌بينى‌هاى لازم اقدام کنند.

- محقق نه تنها بايد پيش‌آزمون ابزار را بمنظور اطمينان از روايى آن مورد توجه قرار دهد، بلکه بايد مجريان طرح مشاهده را آموزش دهد. بويژه در تحقيقاتى که چند نفر مشاهده‌گر پديده‌اى را بطور همزمان در يک محل يا چند محل مشاهده مى‌کنند، بايد بداند که کار مشاهده نيز همانند مصاحبه نياز به تجربه، تبحر و آموزش دارد.

- در هنگام مشاهده اگر با حادثه و رخدادى روبرو شد که جزو موارد پيش‌بينى شده در کارت مشاهده نبود ولى براى تکميل تحقيق مناسب بنظر مى‌رِسيد، بايد آن را روى فيش‌ها يا کارت‌ها يا اوراق جداگانه‌اى که همراه خود دارد، ثبت نمايد و پس از مشاهده مورد بازبينى و کاربرى قرار دهد.

- در مشاهده‌هاى مشارکتى که فرد از درون جامعه آن را مطالعه مى‌کند، بايد تحمل و بردبارى و قدرت سازگارى بالايى داشته باشد و ارزش‌ها و الگوهاى مقبول جامعه را بدقت رعايت کند تا بتواند به عنوان جزئى از جامعه پذيرفته شود.