بهداشت محیط

وضعيت سلامت هر فرد، هر جامعه، يا هر ملت با تأثير متقابل و تلفيق اثر دو محيط تعيين مى‌شود؛ يکى محيطِ‌ زيستِ داخليِ خودِ انسان و ديگرى محيط پيرامون وي. برابر مفاهيم نوين بيمارى به‌علت برهم خوردنِ توازنِ حساسِ موجود بين انسان و محيط زيست او روى مى‌دهد. در بين سه عامل بوم‌شناختيِ (ميزبان، محيط زيست و عامل بيمارى‌زا) موجبِ بيماري؛ عامل بيمارى‌زا به‌طور معمول با کمک آزمايشگاه شناخته مى‌شود، ميزبان براى بررسى در دسترس قرار دارد، ولى محيطى که بيمار از آن آمده است به‌طور عمده ناشناخته است. با وجود اين بيشتر اوقات کليد پيدا کردن ماهيّت بيماري، بروز آن، پيشگيرى و مبارزه با بيمارى در محيط زيست قرار دارد. بدون آگاهى از محيط زيست ممکن است کليد مذکور در اختيار پزشکى که مشتاق درمان، پيشگيرى و مبارزه با بيمارى است، قرار نگيرد.

در فرهنگ‌نامه‌ها معناى واژه‌ٔ بهسازى (sanitation) چنين است: علم نگاه‌دارى سلامت. يکى از بهترين تعريف‌هائى که از بهسازى شده مربوط به ‌بنياد بهسازى ملى ايالات‌متحده‌ٔ آمريکا (National Sanitation Foundation of the USA)، و به اين شرح است:

بهسازى راهى براى زندگى است، بهسازى کيفيتى از زندگى است که بيان‌کننده‌ٔ خانه‌ٔ تميز، مزرعه‌ٔ تميز، کار تميز، همسايگان تميز، و جامعه‌ٔ تميز مى‌باشد. چون راهى براى زندگى است بايد از درون مردم برخيزد و با آگاهى تغذيه شود و به‌صورت يک الزام و آرمان در روابط انسانى رشد کند. سازمان بهداشت جهانى بهسازى را چنين تعريف کرده:

مبارزه با همه عوامل محيط زيست فيزيکى انسان که اثرات زيان‌آور بر رشد فيزيکى انسان، سلامت و بقايِ او دارند يا مى‌توانند داشته باشند.

در گذشته بهسازى بر دفعِ بهداشتيِ فضولاتِ انسانى متمرکز بود، و هم ‌‌اکنون نيز هنوز بسيارى از مردم بهسازى را به‌معناى ساختن مستراح مى‌دانند. واقعيّت عملى آن است که بهسازى همه‌ٔ عوامل مبارزه با محيط زيست را از نظر پيشگيرى از بيمارى‌ها و ارتقاء سلامت زير پوشش دارد. انسان همواره با شمارى از عواملِ محيطِ زيستِ خود مبارزه کرده است، مانند بهسازى آب، مواد غذائي، مسکن، پوشاک و ... اين عوامل مراقبت‌پذير همان‌هائى هستند که استاندارد زندگي را شامل مى‌شوند. و مبارزه با آنها است که موجبِ بهبودِ قابلِ ملاحظه در زندگى مردم کشورهاى پيشرفته در سدهٔ گذشته شده است. ولى پيروزى انسان بر محيط زيست کامل نيست و به‌تدريج که دشوارى‌هاى پيشين برطرف مى‌شوند دشوارى‌هاى تازه‌اى سر بر مى‌آورند. اکنون آلودگى هوا در بسيارى از شهرها روزبه‌روز بيشتر مطرح مى‌شود، رشد صنعتى موجب بروز دشوارى‌هاى مربوط به آلودگى محيط زيست به علت فضولات صنعتى شده است.

پيشرفت‌هاى مربوط به فن‌آورى هسته‌اى دشوارى‌هاى مربوط به آلودگى محيط زيست به مواد پرتوزا (Radio-Active) را ايجاد کرده و رشد جمعيت و افزايش سرعت شهرنشينى در سراسر جهان دگرگونى‌هاى اجتماعى و زيست‌محيطى ژرفى را به همراه دارند. از اين‌رو دست‌يابى به محيط زيست سالم روزبه‌روز پيچيده‌تر مى‌شود، اينک اصطلاح بهسازى زيست‌محيطى جانشين بهداشت محيط زيست شده است. اکنون براى خوب بودن بهداشت محيط زيست به خدمات بهداشت عمومى نياز است؛ از جمله: پزشک متخصص، اپيدميولوژيست، مهندس بهداشت عمومى و برنامه‌ريزان شهري، جامعه‌شناس، اقتصاددان و بازرس بهداشت. روش‌هاى کاملاً پزشکى يا مهندسى ديگر کافى نيست بلکه برنامه‌هائى شامل فعاليت‌ چند رده از خدمات براى رسيدن به محيط زيست سالم مورد نياز است. کنفرانس سازمان ملل متحد دربارهٔ محيط زيست انسان که در سال ۱۹۷۲ در استکهلم برگزار شد نياز به بهبود محيط زيست را به‌وسيله‌ٔ بهبود بهسازى زيست‌محيطي، تأکيد کرد.

کشورهاى رو به پيشرفت هنوز هم در زمينه بهداشت محيط زيست با کندى پيش مى‌روند و دشوارى‌هاى پايه درباره‌ٔ تأمين آب سالم و دفع بهداشتى فضولات انسانى بايد در اين کشورها حل شود. بسيارى از ضعف‌هاى بهداشت در اين کشورها به‌علت نقص زيست‌محيطى است و در حالى‌که اکثريت مردم در مناطق روستائى کشورهاى رو به پيشرفت زندگى مى‌کنند يکى از مشکلات آنها بهسازى روستائى است. نخستين گام در هر برنامه‌ٔ بهداشتى از بين بردن عوامل زيان‌آور در محيط زيست و مبارزه با آنها است.