هندوان پارسى‌گوى

بازتاب نيکوداشت و دلنمودگى به زبان و ادب پارسى آن شد که زبان ما در عهد گورکانيان هند بيشتر از روزگاران گذشته رواج يابد و در ميان رده‌هاى گوناگون از مردم آن سرزمين رسوخ نمايد. در بسيارى از شهر و ناحيت‌ها و مرکزهاى بزرگ سياسى و اقتصادى هند مانند سند و کشمير و لاهور و دهلى و اگره و سرزمين دکن کسانى بودند که از راه آموزش پارسى روزگار مى‌گذراندند و شاگردان بسيار زبردست خود داشتند که از ميانشان شاعرانى ظهور مى‌نمودند. مثلاً شيخ محسن فانى کشميرى (م ۱۰۸۱ هـ) در کشمير به تدريس اشتغال داشت و ممتاز محمد سعيدِ اعجاز شاهجهان آبادى (م ۱۱۱۷ هـ) که خود از شاعران مشهور هند است، به تربيت شاگردان پارسى‌خوان اشتغال داشت؛ و ميرغلامعلى آزاد بلگرامى (م ۱۲۰۰ هـ) مؤلّف و شاعر نامبردار نيز به تربيت شاگردانى از اين قبيل سرگرم بود؛ و از اينگونه نمونه‌ها، اگر بخواهيم در اينجا ياد کنيم، بسيار و بسيارند، و پرورش‌يافتگان اين قبيل استادان و يا سخنوران ايرانى که به هند مى‌رفته و در آنجا مى‌مانده و واسطهٔ انتقال فرهنگ ايرانى به هند مى‌گرديده‌اند، به نوبهٔ خود شاعرى و نويسندگى آغاز مى‌کرده و وسيلهٔ ظهور پارسى‌گويانى ديگر در نسل‌هاى بعد از خود مى‌گرديده‌اند و اين روى مى‌بينيم که شاعر اين پارسى‌گوى صاحب ديوان يا مؤلفان و منشيان و نويسندگان صاحب اثر در عهد مورد مطالعهٔ ما در هند بسيارند که معدودى از آنان اصل و منشأ ايرانى دارند و باقى همگى از هندوان مسلمان شده يا بازمانده در کيش هندوئى هستند.

از اين پارسى‌گويان مشهور هند گروهى را در شمار شاعران و مؤلفان اين عهد نام خواهيم برد و پيدا است که اين چند تن را به سبب شهرت بسيارشان از ميان ديگران برگزيده‌ايم وگرنه با مراجعه‌اى مختصر و گذرا به تذکره‌هاى مرقوم در هند به‌نام گروهى بزرگ از آنان باز مى‌خوريم که ذکر حال و نقل نمونه‌هائى از اثرشان به واقع دشوار است و به‌راستى مى‌توان از فهرست نام و حال و اثر شاعرانى از کشمير و سند و لاهور و دهلى و ديگر جاى‌هاى هند کتاب‌هاى مشروح ترتيب داد چنانکه دربارهٔ بعضى از آنها چنين کارى شده است، و بايد گفت که اگر در اين مباحث نام اين شاعران يا مؤلفان هندى را مى‌آوريم، مراد تجاوز به مفاخر سرزمين‌هاى ديگر نيست بلکه اين کار از باب ارتباط و انتساب بسيار نزديک آن بزرگان است به فرهنگ ايرانى، و به سبب خدمت شايسته‌اى که آن آزاد مردان به ادب فارسى کرده‌اند. از اين روى جايشان در دل ما است و اگرچه از خاک ما دورند ولى در خاطر ما و در ياد ما و همواره در کنار و ما با ما هستند، و گزافه نيست اگر گفته شود که از بسيارى ساکنان ايران ايرانى‌ترند و در خدمت به زبان پارسى مقامشان بربسى از زادگان اين آب و خاک که پارسى را لگدمال کرده‌اند برترى دارد. يادشان گرامى باد و نامشان جاويدان.