جمع‌های فارسی بر لغات تاری و اسم معنی

از ويژ‌گى‌هاى نثر و نظم قديم آن است که در لغات تازى تصرف‌هائى مى‌کردند، مثل آنکه 'طلايع' را که به‌ معنى يزک و پيشتاز لشکر است به‌ 'طلايه' بدل کرده‌اند، و نمودارترين تصرفات ايشان در جمع‌هاى تازى است که از براى روشن بودن عبارت و دريافت پارسى زبانان آن جمع‌ها را به پارسى نيز جمع مى‌بستند مانند 'عجايب‌ها' و 'معجزات‌ها' و 'ملوکان' و مانند آنها بسيار و همچنين جمع‌هاى فارسى بر لغات تازى چون متقدمان و طالب عالمان و (حُرتان).

مثال از تاريخ سيستان: 'گرشاسب ... پيرامن درياء محيط برگشت و آن جزيرها و عجايب‌ها بديد و از آنجا به مغرب شد و کارکرد هاء بسيار کرد ـ ص ۵' ديگر از تاريخ سيستان: 'همه مادرانشان ... پاکان و حرّتان^(۱) عرب بودند ـ ص ۵۱' مثال ديگر از تاريخ سيستان: 'اندران شب همه کاهنان از يکديگر محروم گشتند و علم ايشان بشد ... و همه ملوکان آن شب زبان‌بسته گشتند ... ص ۶۰'

(۱) . حرتان جمع حرة به جمع فارسى و در قرن چهارم و پنجم هجرى اين لقب خاص خواتين و شاهزاده خانم‌ها بوده است و بعد آنان را به تقليد ترکان 'خاتون' خواندندي، و بعد از مغول 'خانم' و 'بيگم' رواج يافت.

و گاهى اسم جمع فارسى را جمع بسته‌اند چون 'گروهان' مثال از کشف‌المحجوب: 'چنانک اندران محل رؤيت، گروهانى کى خداوند را بينند غايب باشند حاضر شوند و گروهانى کى حاضر باشند غايب شوند ـ ص ۳۸۸' و گاه اسامى معنى را از قبيل 'غم' به فارسى جمع بسته‌اند، مانند 'غمان' و فارسى آن را نيز جمع به الف و نون بسته‌اند چون 'اندوهان' . مثال از کشف‌المحجوب: 'رضا مرد را از اندروهان برهاند و از چنگ غفلت بربايد ص ۳۲۰' نيز در ساير نام‌ها از قبيل 'نزديک' و 'سوگند' جمع به الف و نون آورده‌اند، چون 'سوگندان' و 'نزديکان' که اين آخرى را امروز هم با ها و الف جمع بسته و گويند: نزديکى‌ها چنانکه: در نزديکى‌هاى شهر در نزديکى‌هاى کوه و غيره....

مثال از تاريخ سيستان: 'پس ابرهه بيامد تا نزديکان حرم فرود آمد ـ ص ۵۴' و غمان و اندهان و گلان در اشعار فراوان است.

اختصاص ديگر آن است که در جمع بستن لغات تازى يا پارسى که آخر آنها به الف ختم مى‌شود مثل امروز ميانهٔ الف آخر لفظ و الف جمع، يائى نمى‌افزوده‌اند، چنانکه در لغات: دانا، بينا، ناسزا، کانا، کندا، بنّا، فنّا و امثال آنها که در اصل لغت پهلوى يا تازى يائى به آخر آنها نيست، و اصل آنها در پهلوى 'داناک' و 'ويناک' و 'سژاک' است، گويند: دانا آن و بينا آن و ناسزا آن و کانا آن و کندا آن و بنا آن و قنا آن و لغاتى که در اصل پهلوى کاف در آخر نداشته و از لغات مختوم به ياد بوده است، يا در آخر آنها ذال بوده و بعد به يا بدل شده است مانند: خداي، گداي، سراي، پاي، دراى و مانند آن در جمع به زبان درى آنها را خدايان و گدايان و سرايان و پايان و ياوه در آيات با اثبات ياى آخر مى‌آورده‌اند، و در نسخه‌هائى که در قرون پنجم تنا هفتم استنساخ گرديده است اين معنى همه جا از طرف ناسخان رعايت شده است، ولى غالب آن نسخ را بعدها دست برده و مرکز يائى بر الف ثانى الحاق کرده‌اند که با دقت معلوم مى‌شود، و نيز در نسخه‌هاى قرون بعد کاتبان اين رسم‌الخط را تغيير داده‌اند و مرتکب خطائى شده‌اند که لطمهٔ آن تا امروز باقى است و يک قاعدهٔ غلط و ناصوابى در نحو فارسى به‌وجود آورده است!

در قوافى شعرى نيز که به الف و ياى اصلى غيرمضاف بسته شده است مثل 'خداي، دراي، ناي' و غير هم استادان قديم اين معنى را رعايت مى‌کرده‌اند و دانا و کانا و بينا و سزا را با خداى و دراى و گداى قافيه نبسته‌اند، ولى متأخران حتى ابوالعلا و موسى و عيسى را نيز با خداى قافيه مى‌سازند و به خطائى فاحش تن در مى‌دهند^(۲)!

(۲) . اتفاقاً از براى خود مؤلف در قصيدهٔ شکوائينه:

آشفت روز بر من ازين رنج جانگزاى

بخشاى بر من اى شب آرام ديرپاى

در اين بيت اين خطا دست داده و 'ناسزاي' را قافيه کرده‌ام!

بعد از لغات مختوم به الف و واو در حال اضافه که بايد ياء علامت کسرهٔ اضافه قرار گيرد چون 'جاى من ـ گيسوى تو' عوض ياء مذکور همزه نوشته مى‌شده است مثل 'جاء من ـ گيسوء تو' و گاهى در بعضى کلمات تازى مختوم به الف، ياء علامت کسرهٔ اضافه حذف مى‌کرده‌اند ـ کذا در لغاتى که مختوم به الف مقصوره بوده است چون 'عُروَهٔ وُثقى توکل' به‌جاي: عروهٔ وثقاى توکل ... و اين عمل مربوط به رسم‌الخط بوده است.

همچنين در ماضى نقلى سوم شخص مفرد، هاء غيرملفوظ آخر فعل و الف 'است' حذف مى‌شده است، مثل: نهادست، گفتست، به‌جاى نهاده است و گفته است و نيز در ساير کلمات گاهى الف مزبور حذف مى‌شده چون: عالمست و وقتست و مردست.