پیشگیری و کنترل

هميشه در کنترل بيمارى‌هائى که به ‌وسيله حشره‌ها منتقل مى‌شوند، ابتدا بايد در باره بيماري، انتشار جغرافيائي، وفور فصلى و ارتباط آن با عوامل سن، جنس، شغل و غيره و نيز حاملان اطلاعات اپيدميولوژيک و اکولوژيک کافى گردآورى شود. اطلاعات بيشتر به ناقل مربوط مى‌شود تا به فصل فعاليت، ماه‌هائى که بيشترين فعاليت در آنها صورت مى‌گيرد، محل‌هاى زاد و ولد، وفور، ميزان آلودگى به عامل بيماريزا، طول عمر، ميزان تمايل به خونخوارى از انسان، فصل انتقال و مطالب ديگرى که بحث درمورد آنها لزومى ندارد. اگر بيمارى مخزن حيوانى داشته باشد، بايد اطلاعات اکولوژيک دربارهٔ مخزن، محل‌هاى جولان، نحوهٔ تغذيه، جمعيت و پراکندگى آن، ميزان آلودگي، ارتباط مخزن با ناقل، چگونگى و ميزان زاد و ولد نيز گرداورى شود. بدون داشتن اطلاعات اپيدميولوژيک در يک منطقه نمى‌توان عمليات کنترل را انجام داد، چون به احتمال نزديک به يقين، اين نوع عمليات همچون پرتاب تير در تاريکى است.

براى مثال، اگر در منطقه‌اى مانند مشکين‌شهر فصل فعاليت پشهٔ خاکى از اوايل خرداد تا اواسط شهريور است، اجراء سمپاشى در ماه مهر عملى بکلى بيهوده خواهد بود. بنابر اين، هر جا که کنترل ليشمانيوز مورد نياز باشد، ابتدا بايد اطلاعات اپيدميولوژيک گرداورى شود. بخش اعظم اين اطلاعات در مورد بيشتر کانون‌ها موجود است و فقط بايد در هنگام شروع عمليات وضعيت را معين کرد و به اصطلاح اطلاعات را 'به‌روز' درآورد. تذکر اين نکته لازم است که بيشتر مسؤولان اجراء عمليات از زيست‌شناختى پشهٔ خاکى آگاهى‌هاى چندانى ندارند و بارها مشاهده مى‌شود که در عمليات مبارزه با ليشمانيوز از 'خشک‌ کردن باتلاق‌ها به‌منظور ازبين بردن محل‌هاى زاد و ولد پشه' صحبت مى‌شود، در حالى که پشه خاکى در آب زاد و ولد نمى‌کند، بلکه در خاکى که رطوبت کافى دارد مرحله لاروى خود را مى‌گذراند. نکته مهم ديگر اين است که برخلاف پشه‌ها که محل‌هاى زاد و ولد مشخص و قابل شناسائى دارند، محل‌هاى زاد و ولد پشهٔ خاکى در بيشتر موارد نامعلوم و دور از دسترس است.

عمليات کنترل بيشتر مشتمل است بر بيماريابى و درمان بيماران. مبارزه با پشهٔ خاکى به صورت جلوگيرى از زاد و ولد يا سمپاشى براى از بين بردن پشه خاکى‌هاى بالغ، محافظت اشخاص از نيش پشه خاکى با زدن پشه‌بند يا تجويز داروهاى دافع حشره‌هاى نيش‌زن، مبارزه با مخازن بيمارى به صورت از بين بردن سگ‌هاى ولگرد و سگ‌هاى خانگى بيمار، و يا از بين بردن جوندگان مخزن تا شعاع معينى اطراف اماکن انسانى و بالاخره بکاربردن واکسن، کارهاى ديگرى هستند که اشخاص غيرايمن را حفاظت مى‌کنند. البته، چون هنوز واکسن واکسن بکلى مؤثرى عليه ليشمانيوز ساخته نشده است، در بعضى موارد استثنائى براى کنترل سالک با تزريق انگل‌هاى زنده و بيمارى‌زا در نقاط پوشيده بدن، مانند بالاى بازو، در آن محل زخمى ايجاد مى‌کنند تا بعدها افراد مورد نظر تا آخر عمر ايمنى پيداکنند و اين عمل را 'ليشمانيزاسيون' مى‌نامند.

کنترل ليشمانيوزهاى مختلف

ليشمانيوز جلدى شهرى

مهم‌ترين اقدام جهت کنترل اين بيماري، بيماريابى درمان بيماران و يا دست‌کم بى‌خطر کردن آنها از نظر انتقال است. متأسفانه، در حال حاضر درمان قطعى و ساده براى ليشمانيوز وجود ندارد، ولى با بعضى داروهاى موضعى مى‌توان زخم را پانسمان کرد و روى آن را پوشانيد. هنگام شيوع، مى‌توان به سمپاشى تمام محل‌هاى آلودهٔ شهر اقدام کرد يا در ابتداء فصل فعاليت پشه‌خاکى تمام خانه‌هائى که در آنها بيمار يا سگ آلوده هست و نيز منازل همجوار آنها را با 'دِدِتِ' يا سم ديگرى سمپاشى کرد. از بين بردن سگ‌هاى ولگرد جهت کنترل اين نوع ليشمانيوز از اقدام‌هاى اساسى است.

براى کنترل اساسى‌تر و جلوگيرى از بروز بيمارى بايد سيستم شهرسازى اصولى باشد، به ‌نحوى که خيابان‌ها و کوچه‌ها همه آسفالت شوند؛ ساختمان‌ها مى‌بايد طورى باشند که حداقل قسمت پائين ديوارها داراى شکاف و سوراخ نباشد و طورى ايزوله شوند که رطوبت به آنها نفوذ کنند؛ پياده‌روها بايد آسفالت يا موزائيک شوند و خلاصه اقدام‌هائى ازنظر شهرسازى و ساختمان‌سازى صورت گيرد که پشه خاکى امکان زاد و ولد پيدا نکند. تلنبار کردن مصالح ساختمانى يا زباله، بخصوص در فضاهاى بازِ بين خانه‌هاى تازه‌ساز (امرى که هنگام ساختمان‌سازى شهرى در کشور ما بسيار رايج است) براى زاد و ولد پشه خاکى وضعيت بسيار مساعدى ايجاد مى‌نمايد و متأسفانه در همين مناطق است که اپيدمى سالک آغاز مى‌شود.

کالاآزار

در اين مورد کار اساسي، بيماريابى و درمان به موقع بيماران است. از آنجائى که در بيشتر نقاط بيمارى تک‌گير و ناشى از انتقال از سگ‌سانان وحشى به انسان است، به ‌طور معمول اقدام‌هاى ديگر ضرورتى ندارد. در مناطقى که فرابومى (هيپرآندميک) هستند، علاوه بر بيماريابى فعالانه، به شناسائى و ازبين بردن سگ‌هاى بيمار هم بايد اقدام کرد و باز توصيه مى‌شود در خانه‌هائى که فرد بيمار يا سگ آلوده در آن وجود ندارد، در اول فصل فعاليت پشه خاکى‌ها سمپاشى با سموم حشره‌کش ابقائى انجام شود.

شايان ذکر است که در تمام اقدام‌هاى کنترل عليه هرنوع ليشمانيوز، عمليات کنترل بايد با فعاليت‌هاى آموزش بهداشت توأم باشد و مردم محل در اين عمليات به‌طور فعال همکارى کنند، در غير اين صورت، عمليات محکوم به شکست خواهد بود. کسانى که مأمور اجراء اين ‌نوع کارها بوده‌اند به ‌خوبى مى‌دانند که به‌عنوان مثال، سگ براى خانواده چقدر ارزش دارد و حتى حاضر نيستند يک قطره‌ خون از آن گرفته شود، چه رسد به اينکه به کشتن آن رضايت دهند؛ يا اينکه سمپاشى کردن منازل چه مزاحمت‌هائى براى ساکنان دارد، به ‌نحوى که اگر بواقع قانع نشوند، اجازهٔ انجام اين کار را به مأموران کنترل نخواهند داد. بسيارى از کارهاى کنترل، مانند بستن پشه‌بند يا همکارى جهت ازبين بردن جوندگان، بايد توسط خود مردم اجراء شود، و اگر به افراد آموزش کافى داده نشده باشد، اين فعاليت‌ها ثمرى به‌ بار نخواهد آورد.

ليشمانيوز جلدى روستائى

در مناطق فرابومى (هيپرآندميک) يا مناطقى که در صورت عدم کنترل، احتمال بروز بيمارى حتمى است مانند شرايطى که در زمان جنگ عراق و ايران در خط مقدم جبهه در ايلام و خوزستان وجود داشت ليشمانيزاسيون افراد مى‌تواند کمک مهمى باشد به نحوى که ميزان ابتلا به تقريب به يک هفتم کاهش خواهد يافت. متأسفانه اين روش در شرايط معمولى به علت ايجاد زخم‌هاى بزرگ طولانى در حدود ۲ تا ۳% موارد، قابل توصيه براى عموم مردم نمى‌باشد. در شرايطى غير از حالت‌هاى ياد شده بايد کوشش کرد که مکان‌هاى انسانى دور از پرگنه (Coloni) جوندگان ساخته شوند و توصيه‌هائى که در قسمت ليشمانيوز جلدى شهرى ذکر شد براى پيشگيرى از زاد و ولد پشه خاکى انجام گردد. در ضمن، دور مجموعه‌هاى خانه‌هاى روستائى حداقل به شعاع يک کيلومتر بايد در فصل تابستان سالى چندبار عمليات مبارزه با جوندگان با استفاده از سموم جونده‌کش (گذاشتن طعمه‌هاى مسموم داخل لانه‌ها و بستن مدخل آنها) صورت گيرد.

در شرايط بروز اپيدمي، سمپاشى مناطق به خاموش کردن اپيدمى کمک مى‌کند، ولى براى قطع کامل انتقال، اثرى ندارد. چون همان‌طور که از قبل هم گفته شد، انتقال به‌طور معمول از موش به انسان صورت مى‌گيرد و چون در تابستان بيشتر مردم خارج از اتاق مى‌خوابند، سمپاشى اتاق‌ها فقط با کشتن پشه‌هائى که داخل اتاق هستند، انتقال را کاهش مى‌دهد ولى باعث قطع آن نخواهد شد. در مورد کسانى که شغل آنها ايجاب مى‌کند که در فصل انتقال شب‌ها در اطراف پرگنه‌هاى جوندگان فعاليت داشته باشند مانند کشاورزان يا سربازانى که کشيک مناطق مرزى را به عهده دارند کاربرد مواد دفع‌کننده حشره‌ها مى‌تواند تا حدودى مؤثر باشد. به کار بردن پشه‌بند به‌خصوص براى کودکان مى‌تواند از ابتلاء زودرس آنان جلوگيرى کند.