جغرافیای طبیعی و اقلیم استان

موقعيت جغرافيايى و تقسيمات سياسى استان

استان آذربايجان غربي با احتساب درياچهٔ اروميه حدود 660‚43 كيلومتر مربع مساحت دارد. اين استان كه در شمال غرب ايران است، 2/65 درصد از مساحت كل كشور را تشكيل مي‌دهد و بين 35 درجه و 58 دقيقه تا 39 درجه و 46 دقيقهٔ عرض شمالي (از خط استوا) و 44 درجه و 3 دقيقه تا 47 درجه و 23 دقيقه طول شرقي (از نصف‌النهار گرينويچ) قرار گرفته است.

اين استان از طرف شمال و شمال شرق با جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان، از غرب با كشورهاي تركيه وعراق، از جنوب با استان كردستان و از شرق با استان آذربايجان شرقي و زنجان همسايه است.

طول مرز آبي و خاكي استان با كشورهاي همسايه مجموعاً 823 كيلومتر است كه 135 كيلومتر آن مرز آبي با جمهوري‌هاي آذربايجان (نخجوان) و ارمنستان، 488 كيلومتر مرز خاكي با تركيه و 200 كيلومتر مرز خاكي با عراق است.

اين استان براساس آخرين تقسيمات كشوري 12 شهرستان، 28 بخش، 22 شهر، 103 دهستان و 3227 آبادي داراي سكنه دارد و مركز آن شهر تاريخي اروميه است. شهرستان‌هاي استان آذربايجان غربي عبارتند از:

اروميه، بوكان، پيرانشهر، تكاب، خوي، سردشت، سلماس، صائين‌دژ، ماكو و مهاباد و مياندوآب و نقده.

جغرافياى طبيعى و اقليم استان

استان آذربايجان غربي يكي از مناطق كوهستاني كشور است و توپوگرافي متنوع و گسترده‌اي دارد. در سراسر ناحيه هم مرز استان با تركيه و عراق، كوه‌هاي مرتفع برف‌گير از شمال به جنوب كشيده شده است و آب‌هاي حاصل از ذوب آنها كه در دره‌هاي منطقه به صورت رودخانه‌هاي متعدد جريان مي‌يابد، به سه حوزهٔ عمده تقسيم مي‌شود:

- درياچهٔ اروميه كه حدود 1267 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و در طول 130 كيلومتر، آب ارتفاعات غربي را به سوي خود جذب مي‌‌كند.

- شكاف و گسل عظيم نزديك خوي كه كليه آب‌هاي شمالي را به جنوب ارس هدايت مي‌‌كند.

- آب‌هاي سردشت (زاب كوچك) در طول 1000 كيلومتر كه توسط دوره رود كلوي به سوي دجله سرازير مي‌شود.

نواحي فوق پست‌ترين نقاط آذربايجان غربي به حساب مي‌آيند. كم ارتفاع‌ترين نقطه در دامنهٔ كوه‌هاي آرارات، (970 متر) كنار رود ارس در مرز ايران و تركيه قرار دارد. رود سردشت كلوي در طول 100 كيلومتر شيبي برابر 560 متر دارد كه در مقايسه با رود ارس از سرعت فوق‌‌العاده‌اي برخوردار است و ارتفاع آن از سطح دريا به 1000 متر مي‌رسد.

مرتفع‌ترين شهر استان سيه‌چشمه است با ارتفاعي بالغ بر 1920 متر و كم‌ارتفاع‌ترين شهر استان شهر خوي است با ارتفاع 1193 متر.

براساس ساختار طبيعي استان، اكوسيستم‌هاي ويژه‌ا‌ي از تركيب گياهان در سطوح مختلف پوشش گياهي در اشكورهاي مختلف توپوگرافيك به وجود آمده است كه اهم آن‌ها به شكل جنگل‌ها و مراتع خودنمايي مي‌كنند.

جنگل‌هاي استان، قسمت‌‌هايي از پيرانشهر، بانه و مهاباد را پوشانده است، ولي مناطق وسيع جنگلي بيشتر شامل اراضي كوهستاني سردشت است كه مساحت آن را بين 60 الي 80 هزار هكتار تخمين مي‌زنند و به مرور از وسعت آنها كاسته شده است. درختان جنگلي اين منطقه مشتمل بر درختان ميوه‌اي از قبيل انگور و پسته وحشي، زالزالك، بادام كوهي و گونه‌هاي غيرميوه‌اي مانند بلوط، افرا، سرخ‌دليك و سياه‌دليك است.

استان آذربايجان غربي عمدتاً تحت تأثير جريان هواي مرطوب اقيانوس اطلس و درياي مديترانه است،‌ ولي در برخي از ماه‌هاي زمستان، تودهٔ هواي سردي از اطراف شمال، هواي مديترانه‌اي آن را متأثر كرده و موجب كاهش قابل توجه دما مي‌شود.

علاوه بر جريان هوايي فوق عوامل ديگري مانند ارتفاع مكان،‌ جهت كوه‌ها، وزش بادها و دوري از درياي آزاد نقش مهمي در ميزان دما و ريزش‌هاي جوي دارد. به طوري كه آب و هوا را در وضعيت حدفاصل آب و هواي سواحل درياي مازندران و اقليم نيمه‌صحرايي داخلي قرار مي‌دهد.

در فصل زمستان ارتفاعات و نواحي بالاتر از 3000 متر در زير قشر ضخيمي از برف فرو مي‌روند و قلل كوه‌ها، اين برف‌ها را تا سال بعد محفوظ نگه مي‌دارد. همچنين در دامنه‌هاي بين 1000 تا 2000 متري كه از بادهاي تند شمال محفوظ مانده است، به مقدار كافي باران مي‌بارد.

نقش كوه‌ها در نزولات جوي استان آذربايجان غربي داراي اهميت بسزايي است. سلسله جبال استان به صورت طويل و مرتفع چون ديواري در جهت شمال و جنوب و جنوب شرقي امتداد يافته است. گرچه اين كوه‌ها مانع نفوذ كليهٔ ابرهاي بارانزاي حوزهٔ اقيانوس اطلس و مديترانه به ايران و عمدتاً به آذربايجان غربي مي‌شود، ولي در عوض منبع سرشاري از نزولات جوي را به صورت برف ذخيره مي‌كند كه باعث به وجود آمدن رودهاي پرآب و فراواني مي‌گردد. محصور بودن استان با ديوارهٔ‌ مذكور سبب شده است كه درياچهٔ اروميه به عنوان يكي از شش حوزهٔ آبريز مهم كشور به حساب آيد.

در فصل تابستان سراسر آذربايجان غربي از وزش بادهاي بارا‌ن‌آور بي‌بهره مي‌ماند، ولي آفتاب درخشان همراه با رسيدن ميوه‌ها و برداشت غله فضاي تفرجگاهي مناسبي را با نسيم ملايمي فراهم مي‌آورد. اين نسيم ملايم در زبان محلي به نام «مه يئلي» و در برخي از نقاط به نام باد مراغه مشهور است.

از نيمهٔ تابستان همراه با وزش باد شمالي از گرماي هوا به شدت كاسته مي‌شود. باد خنك شمالي در هر منطقه به نام ناحيهٔ شمالي همان منطقه مشهور است. گاهي در تابستان باد گرمي از سمت جنوب، استان را تحت تأثير قرار مي‌دهد كه در اصطلاح محلي به نام باد سفيد (آغ‌ يِئل) مشهور است. اين باد در اواخر زمستان باعث ذوب برف‌ها مي‌شود و در تابستان بر شدت گرماي هوا مي‌‌افزايد.

با تمايل خورشيد به طرف جنوب و كوتاه شدن روزها، هواي پرفشار به پايين حركت مي‌كند و هواي كم فشار تدريجاً جايگزين آن مي‌شود و بادهاي باران‌آور غربي جايگزين بادهاي شمالي مي‌گردد. اين بادها در فصل پاييز و زمستان پس ازعبور از روي اقيانوس اطلس و درياي مديترانه و جذب رطوبت‌ آن‌ها، در برخورد با كوه‌هاي مرزي، سبب ريزش برف و باران فراواني مي‌شود كه منبع و سرچشمه دائمي رودهاي نسبتاً منظم حوزهٔ‌‌ آبريز درياچهٔ اروميه، ارس و دجله محسوب مي‌شود.

نقشهٔ خطوط همباران استان نشان مي‌دهد كه سه واحد جغرافيايي متمايز از نظر ريزش نزولات جوي وجود دارد كه عبارت‌اند از:

- حوزهٔ غربى درياچهٔ‌ اروميه كه از غرب به شرق از ميزان نزولات باران كاسته مي‌شود.

- حوزهٔ شمالى درياچهٔ اروميه تا رود ارس كه از شمال درياچه به طرف رود ارس به تدريج از ارتفاع زمين كاسته مي‌شود و ميزان بارش نيز كاهش مي‌يابد.

- حوزهٔ جنوبى درياچهٔ‌ اروميه كه سرچشمهٔ شاخه‌هاي اصلي سيمينه رود، مهاباد رود، زرينه رود و قزل‌‌اوزن است و داراي ميزان بارش بالاي 600 ميلي‌‌متر مي‌باشد.

به‌ طور كلي متوسط بارندگي ساليانه در استان، 400-300 ميلي‌متر است كه با توجه به متوسط بارندگي در ساير نقاط ايران كه حدود 280 ميلي‌متر مي‌باشد در شرايط بهتري قرار گرفته است. پرآب‌ترين رودخانه‌هاي استان نشان مي‌دهند كه ميزان بارندگي به ويژه ريزش برف در مناطق كوهستاني به مراتب بيشتر از ميزان بارندگي در شهرها و مناطق جلگه‌اي است.

به استناد گزارش سازمان هواشناسي كل كشور كه براساس داده‌هاي آماري ايستگاه‌هاي سينوپتيك اروميه، خوي،‌ ماكو و مهاباد تنظيم شده است. درجهٔ حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است؛ متوسط درجهٔ حرارت از 9/4 درجهٔ سانتي‌گراد در ماكو تا 11/6 درجهٔ سانتي‌گراد در مهاباد متغير است. متوسط درجهٔ حرارت در اروميه 9/8، خوي 10/8، ماكو 9/4 و مهاباد 11/6 درجهٔ سانتي‌گراد است.

به استناد همين گزارش حداكثر حرارت در مردادماه حدود 34 و حداقل آن در دي ماه حدود 16 درجهٔ سانتي‌‌گراد است. حداكثر تغيير گرماي تابستان 4 درجه و سرماي زمستان 15 درجه مي‌باشد.

وضع هوا در شهرهاي مختلف استان از اين قرار است‌:

- در اروميه فصل تابستان نسبتاً گرم و زمستان هوا سرد است.

- در مهاباد فصل تابستان خشك و طولاني و زمستان بسيار سرد است.

- در ماكو فصل تابستان نسبتاً گرم و زمستان بسيار سرد است.

- در نقده هوا نيمه مرطوب، تابستان ملايم و زمستان سرد مي‌باشد.

به استناد همين گزارش پربارش‌ترين فصل، تابستان و به ويژه شهريورماه است. دورهٔ بارش در اروميه از اواخر مهرماه و اوايل آبان‌ماه شروع مي‌شود و خرداد ماه خاتمه مي‌يابد؛ حداكثر بارندگي در اسفند و فروردين ماه است. اين دوره در مهاباد بين آبان تا ارديبهشت و در مياندوآب از آبان تا خردادماه است.

مجموع روزهاي يخبندان در اروميه حدود 120 روز است كه به ترتيب در آبان‌ماه 19، آذرماه 27، دي‌ماه 30، بهمن‌ماه 28، اسفندماه 14 و فروردين ماه 6 روز است. روزهاي يخبندان در خوي 104، در ماكو 108 و مهاباد 93 روز در سال است.

براساس گزارش ايستگاه سينوپتيك شهر اروميه، مجموع روزهايي كه اروميه در معرض وزش بادهايي با سرعت حداقل 7 و حداكثر 16 متر در ثانيه قرار مي‌گيرد، حدود 164 روز است.

بيشترين سرعت باد مربوط به ماه‌هاي ارديبهشت و اسفند با 16 متر در هر ثانيه است، كمترين سرعت باد مربوط به ماه‌هاي دي و بهمن با 7 متر در هر ثانيه است متوسط سرعت باد در شهر اروميه 10/5 متر در هر ثانيه است.