جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

فولکلور (Folk-lore)


فولکلور (Folk-lore) واژه‌اى است انگليسى که در سال ۱۸۴۸ ميلادى براى اولين‌بار به‌وسيلهٔ آمبروز مرتن (Ambose Morton) عنوان مقاله‌اى قرار گرفت که موضوع آن بحث دربارهٔ دانش عاميانه و آداب و رسوم سنتى بود. اين اصطلاح به‌تدريج در زبان‌هاى ديگر رواج يافت.
رواج اين اصطلاح در زبان فارسى بيش از نيم قرن سابقه دارد. صادق هدايت آن‌را در فوايد گياه‌خوارى (۱۳۰۶ هـ . ش) و نيرنگستان (۱۳۱۲ هـ . ش) به‌کار برده است. به‌تدريج اين اصطلاح به‌معنى دانش عاميانه و دانستنى‌هاى تودهٔ مردم رواج يافت و 'فرهنگ عامه' ، 'فرهنگ عاميانه' ، 'فرهنگ توده' و 'فرهنگ مردم' ناميده شد.
امروزه فولکلور توسعهٔ شگفتى يافته است. در ابتدا محققين اين رشته تنها به ادبيات توده مانند قصه‌ها، افسانه‌ها، آوازها و ترانه‌ها، مثل‌ها، معماها، متلک‌ها و ... مى‌پرداختند. به‌تدريج گسترهٔ آن افزايش يافت و اعتقادات، اوهام، طب و دانش توده، اعتقادات و رسوم وابسته به‌هر يک از مراحل زندگي، مانند کودکي، جواني، زناشوئي، پيري، جشن‌هاى ملي، عادات زندگى عمومى و ... و هنر و ادبيات توده را نيز شامل گشت.
سرزمين ايران با تاريخى کهن، مکان آمد و رفت و آميزش فرهنگ‌هاى مختلف بوده است؛ اعم از فرهنگ ملل متمدن و وحشى دنياى باستان مانند کلداني، آشوري، يوناني، رومي، يهودي، ترک، عرب و مغول.
با مطالعه اعتقادات و خرافات و افکار ملل وحشى و نيمه تمدن و متمدن و مقايسه آنها با هم متوجه اين امر مى‌شويم که تقريباً همهٔ آنها از يک اصل و چشمه نشأت گرفته و به‌صورت‌هاى متنوعى بروز کرده است. ادوارد تيلر دانشمند بزرگ که تحقيقات وسيعى در آداب و رسوم و خرافات ملل مختلف و مقايسه آنان با هم انجام داده مى‌گويد: 'وقتى که ما عادات و اعتقادات چادرنشينان وحشى را با ممالک متمدن بسنجيم تعجب خواهم کرد که چقدر از قسمت‌هاى تمدن پست با تغيير جزئى در تمدن عالى ديدن و شناخته مى‌شود و گاهى هم مشابهت تام دارند.'
اصل و مبدأ همهٔ اين افکار را مى‌توان به‌دو دستهٔ عمده تقسيم کرد:
۱. افکار و اعتقادات بومى که در نتيجهٔ آزمايش روزانه، خانوادگى و مذهب و يا از يادگارهاى خيلى پيشين نژاد هند و ايرانى است که در ايران بر جاى مانده است. اين‌گونه عادات و افکار را مى‌توان ايرانى دانست.
از دورهٔ ساسانيان چند کتاب باقى‌مانده که وجود بعضى اعتقادات را در آن دوران به خوبى آشکار مى‌کند. از جمله 'ارداويراژنامه' ، 'شايست و ناشايست' ، 'ديف‌کرت' ، 'بندهشن' و نيرنگستان پهلوى که مانند کتاب دعاهاى معمولى است و تأثير عجيب و غريب بعضى ادعيه را بيان مى‌کند. در اغلب اين کتب به اعتقاداتى برمى‌خوريم که بعضى تا امروز نيز رواج دارد مانند احترام به نان، تأثير چشم زخم، چشم شور، آداب نوروز و هفت‌سين و غيره.
۲. اعتقادات و خرافات ملل ديگر مانند پارت‌ها، سيت‌ها، يونانيان، روميان و به‌خصوص ملل سامى مانند کلدانيان، بابليان، يهوديان و عرب‌ها به ايران سرازير شده يا به‌طور مذهبى تحميل شده و يا آداب بومى را تحريف و دخل و تصرف در آن صورت داده و بيگانه شده‌‌اند.يک دسته از اين باورها و خرافات نيز بعد از اسلام به‌وجود آمدند.
به‌هر حال نبايد فراموش کرد که دسته‌اى از اين افکار و آداب و رسوم نه تنها پسنديده‌اند، بلکه از يادگارهاى روزهاى پرافتخار ايران است. مانند جشن مهرگان، جشن نوروز، چهارشنبه‌سورى و ...، که زنده کردن و نگهدارى آنها از وظايف مهم ملى محسوب مى‌شود.
از مقايسهٔ تمام قصه‌هاى ملل گوناگون که در سرتاسر زادبوم نژاد هند و اروپائى و همچنين ميان نژادهاى سرخ و سياه رواج دارد، چنين به‌نظر مى‌رسد که بسيارى از آنها با کمى تغيير در همه جا يافت مى‌شود. از اين‌رو چنين تصور شد، که ترکيب اوليهٔ ترانه‌ها و قصه‌ها و اعتقادات بشر مربوط به زمانى است که خانواده‌هاى گوناگون اين ملل باهم مى‌زيسته و هنوز از يکديگر جدا نشده بوده‌اند. در بحث اعتقادات و رسوم نيز وضع به‌همين منوال است.
آنچه در فرهنگ توده بايد مورد تحقيق قرار گيرد، عبارتند از: زندگى مادي، زندگى معنوي، مذهب عاميانه و زندگى اجتماعي.
دامنهٔ فولکلور در ايران به‌سبب قدمت تاريخى و شرايط مختلف زندگي، آب و هوا و مناطق گوناگون، بسيار وسيع و متنوع است.


همچنین مشاهده کنید