دورهٔ باستان

زبان‌ها و خط‌هائى که در دورهٔ هخامنشيان در امپراتورى آنان به‌کار مى‌رفته و بر کتيبه‌ها، فلزها، سکه‌ها، سفالينه‌ها و ... نوشته شده‌اند، عبارتند از: خط ميخى فارسى باستان، خط آرامي، خط ايلامي، خط بابلي، هيروگليف و خط يوناني.

زبان آرامي، متعلق به يکى از اقوام سامى‌نژاد است. اين زبان با زبان عبرى و فنيقي، شاخه غربى زبان‌هاى سامى را تشکيل مى‌دهد. گونه‌اى از زبان آرامى که در امپراتورى هخامنشى رايج بود، 'آرامى شاهنشاهي' گفته شده است. يک کتيبهٔ آرامى در 'سند قلعه' در آذربايجان و حدود پانصد قطعه نوشته در تخت جمشيد به‌دست آمده است. بخش‌هائى از کتيبه بيستون و نيز کتيبه‌اى در نقش رستم به اين زبان ديده شده است. اما در مجموع زبان نوشتن کتيبه نبودهاست.

ايلامى نيز با هيچ يک از دو خانوادهٔ زبان هند و اروپائى و سامى همانند روشنى ندارد. اين اقوام پيش از هخامنشيان در فارس که ايلام نام داشته، مستقر بوده‌اند. زبان ايلامى از زبان‌هاى رايج دورهٔ هخامنشى بوده و کتيبه‌هاى هخامنشى عموماً روايت ايلامى نيز دارند. از چهار کتيبهٔ مهم حک شد. بر ديوار جنوبى تخت جشميد، يکى به ايلامى نوشته شده است. اين زبان براى مسايل مالى دوره هخامنشى نيز کاربرد داشته و احتمال مى‌رود که حسابداران اين دوره ايلامى بوده‌اند. زبان ايلامى حدود سى قرن در منطقه رواج داشته که ايلامى دوره هخامنشي، جديدترين گونه آن‌را نشان مى‌دهد.

از زبان‌هاى ديگر دورهٔ هخامنشي، زبان بابلى يا اکرمى بوده و کتيبه‌هاى هخامنشى معمولاً يک روايت بابلى نيز دارند و کوروش بزرگ پس از فتح بابل فرمان مشهور خود را به زبان و خط بابلى نوشته است. زبان يونانى در اين دوره زبان منطقه‌اى بوده که در مواردى به‌کار گرفته شده است.

قديمى‌ترين کتيبه‌هاى بازمانده از دورهٔ هخامنشي، دو لوحهٔ طلائى يکى منسوب به آريامنه و ديگرى منسوب به فرزند او ارشامه است که هر دو در همدان پيدا شده‌اند، اگرچه برخى در صحت اين امر ترديد نشان دادند.

از کوروش دوم کتيبه‌هائى بر روى دو جزر سنگى در کاخ‌هاى کوروش در پارساگاد در دشت مرغاب به‌دست آمده است. اما کتيبه مشهور کوروش فرمانى است در باب آزادى ليوريان در بند هنگام فتح بابل.

مهم‌ترين کتيبه‌هاى بازمانده از داريوش (۴۸۶ - ۵۲۲ ق م) و به‌عبارتى مهم‌ترين کتيبهٔ دوره هخامنشى کتيبهٔ بيستون است که به سه زبان نوشته شده؛ فارسى باستان و روايت ايلامى و بابلى آن. از داريوش هفت کتيبه نيز در تخت جمشيد به‌دست آمده است و سه کتيبه از داريوش در آبراه سوئز کشف شده است. دو کتبيه ديگر از داريوش بر دامنهٔ کوه الوند در محل گنج‌نامه يافت شده و نيز کتيبه‌اى در همدان از وى بر جاى مانده است. علاوه بر اينها، سنگ‌هاى وزنه‌اى که از دورهٔ هخامنشيان بر جاى ماند، و غالباً سه زبانه هستند، در مکان‌هاى مختلفى از جمله تخت جمشيد، کرمان، افغانستان و ... پيدا شده‌اند.

از خشايارشا (۴۶۵ - ۴۸۶ ق م) در تخت جمشيد ۱۲ کتيبه باقى‌ مانده است. از زمان اين پادشاه هخامنشي، مهرها و ظرف‌هائى با نوشته‌هائى به سه زبان فارسى باستان، ايلامى و اکرمى و گاه هيروگليف به‌دست آمده است.

از اردشير اول (۴۶۵ - ۴۲۴ ق م) يک کتيبه به‌دو زبان فارسى باستان و بابلى در تخت جمشيد و کتيبهٔ ديگرى به بابلى به‌دست آمده است. همچنين ظروفى با يک يا چند زبان بر روى آنها بر جاى مانده است.

کتيبه‌هائى نيز از داريوش دوم (۴۰۴ - ۴۲۳ ق م) به‌دست آمده است، کتيبه‌اى به فارسى باستان بر روى لوحه‌هاى زرين و دو کتيبه در شوش.

چند کتيبه از اردشير دوم (۳۵۹ - ۴۰۴ ق م) در همدان يافت شده که به زبان‌هاى فارسى باستان، ايلامى و بابلى است.

از اردشير سوم (۳۳۸ - ۳۵۹ ق م) نيز کتيبه‌اى به فارسى باستان بر ديوار شمال ايوان کاخ اردشير و کتيبه ديگرى بر ديوار غربى کاخ داريوش به‌دست آمده است.

در کاوش‌هاى تخت جمشيد همچنين حدود سى هزار لوحهٔ گل خام به خط ايلامى به‌دست آمد که مربوط به سال‌هاى ۴۹۲ و ۴۵۸ و ۵۰۹ و ۴۹۴ ق م است.

به‌طور کلى کتيبه‌هاى هخامنشى بيشتر در دو منطقه شوش و فارس يافت شده‌اند.

کتيبه‌ها معمولاً شروع و پايان مشابهى دارند. آغاز آنها به چند شيوه تکرار شده است؛ از جمله با واژهٔ 'گويد' يا 'من' و پس از آن نام پادشاه و يا با عباراتى نظير 'بغ بزرگ اورمزداست' .

به‌طور کلى تأکيد يا بر معرفى پادشاه و نسب او است که پس از کلمات آغازين مى‌آيد و يا بر بزرگى و قدرت نيروى اورمزد.

پايان کتيبه‌ها نيز با تقاضاى يارى و پايندگى از اورمزد، يا از ايزدان ديگر و در چند مورد با ياد از نام 'ايزد ناهيد و مهر' است. جملاتى نظير:

اورمزد مرا و خاندان مرا و شهريارى مرا بيايد. يا اورمزد و مهر مرا و خاندان مرا بپايند.

کتيبه‌هاى بزرگ گاهى اطلاعات جانبى به‌همراه دارند. مثلاً اطلاعاتى از رويدادها و يادکرد و رخدادها، اطلاعات تقويمي، رفتاري، اجتماعى و جغرافيائي. در مواردى نيز مباحث اخلاقى در کتيبه‌ها آورده شده است. از نظر زباني، کتيبه‌هاى دورهٔ هخامنشي، داراى زبانى بسيار سادهاست.

بخش‌هاى چند کتيبه:

- کتيبهٔ بيستون، بخشى از ستون چهارم، بنده؛

گويد داريوش شاه، تو که پس از اين شاه باشى از دروغ به سختى بپاي! مردى که دروغ زن باشدى او را مپرس پرسيدني، اگر آن‌گونه مى‌انديشى سرزمينم بايد درست باشدي.

- کتيبه داريوش در نقش رستم؛ بندا

بغ بزرگ اورمزداست که داد اين شکوه را که ديده مى‌شود، که داد شادى مردم را، که خرد واروندى بر داريوش شاه فرو نهاد.

- کتيبه داريوش در آبراه سوئز؛ بندا

بغ بزرگ اورمزد که آن آسمان را داد، که اين بوم راداد، که مردم را داد، که شادى را به مردم داد، که داريوش را شاه کرد، که شهريارى نيک و داراى اسبان نيک و مردان نيک را به داريوش فراد داد. من داريوش، شاه بزرگ، شاه‌شاهان، شاد هيوهاى داراى همه قبيله‌ها، شاه در اين بوم بزرگ بسيار دور، پس‌گشتاسب، هخامنشي.