تجزیه و تحلیل هزینه - فایدهٔ برنامه‌های عمرانی بخش سفر و جهانگردی

فشارهاى اجتماعى روزافزون، عوامل دخيل در هر پروژه سرمايه‌گذارى جديد را به ارزيابى اثرات جانبى که لازمه و ادامهٔ ارزيابى اقتصادى متعارف از سرمايه‌گذارى است ملزم مى‌کند. به اين ترتيب، مطالعهٔ اثرات اجتماعى و زيست محيطي، امروزه يک بخش طبيعى از مطالعات امکان‌سنجى فعاليت‌هاى عمرانى مانند احداث اقامتگاه، فرودگاه و جاذبه‌هاى جهانگردى جديد را تشکيل مى‌دهد. بيشتر اين مطالعات تحليل هزينه - فايده را به‌عنوان تکنيک ارزيابى اين فعاليت‌ها مورد استفاده قرار مى‌دهد.

تحليل هزينه‌ - فايده مراحل زير را شامل مى‌شود:

- شناسائى اثرات جانبى يا خارجى

- در صورت امکان، تعيين ارزش پولى (منفى يا مثبت) اثرات جانبى

- احتساب اثرات جانبى به‌عنوان فوائد مثبت يا هزينه‌هاى منفى در حسابدارى اجتماعى

- تبديل خالص هزينه‌ها يا فوائد به ارزش‌هاى 'خالص' که بتوان آن را به ارزش خصوصى يا تجارى يک طرح عمرانى اضافه يا از آن کم کرد تا ارزش اجتماعى طرح به‌دست آيد

هر يک از اين مراحل مسائل خاصى را پيش مى‌آورد. در طول دههٔ ۱۹۶۰، روش‌هاى شناسائى و ارزيابى اثرات جانبى به خوبى شکل گرفته و توسعه يافتند و اين عمدتاً براى ارزيابى سرمايه‌گذارى‌هاى عمومى مانند احداث بيمارستان، بزرگراه و مترو بود که بازده خصوصى ندارد يا در حدّى نيست که سرمايه‌گذارى را توجيه کند. اثرات اقتصادى به‌صورت نسبتاً ساده‌اى قابل محاسبه هستند و فنون ارزيابى اثرات اجتماعى رو به تکامل مى‌روند. ارزيابى ارزش پولى اثرات زيست محيطى هنوز دشوار است و اين تا حدودى به‌دليل مسئلهٔ حقوق مالکيت است که قبلاً مورد اشاره قرار گرفت. براى مثال، اگر احداث يک فرودگاه جديد براى مقاصد جهانگردي، موجب ايجاد سر و صداى هواپيما و سلب آسايش ساکنان يک منطقه شود با آنان مى‌توان در مورد پرداخت وجوه جبرانى به گفتگو نشست (معيار کالدور براى بهينه کردن رفاه اجتماعي) به شرط آنکه احداث فرودگاه، با وجود اين هزينه هنوز قابل توجيه باشد. حقوق مالکيت امرى روشن است اما اگر اجراء يک طرح عمرانى مستلزم پر کردن مرداب و تخريب سکونت‌گاه طبيعى مرغابى‌ها باشد (احداث سومين فرودگاه لندن که در دههٔ ۱۹۷۰ پيشنهاد شد) يا از بين بردن درختان شاه‌پسند در اراضى دولتى (فرودگاه بريسبان در استراليا)، ارزيابى پولى زيان‌هاى زيست محيطي، بسيار دشوار خواهد شد مگر آنکه دولت براى مرغابى‌ها يا درختان شاه‌پسند حقوق مالکيتى قائل شود. تنها راه ممکن براى ارزيابى اين حقوق، ميزان رشوه‌اى است که دوستداران اين مرغابى‌ها يا درختان به مجريان طرح مى‌دهند تا مانع اجراء آن شوند (معيار هيکس براى بهينه کردن رفاه اجتماعي).

مراحل سوم و چهارم تحليل هزينه - فايده که مکمل حسابدارى و ارزيابى اجتماعى است ساده‌تر از دو مرحلهٔ قبل نيست و در آن مسائلى چون نرخ تنزيل مناسب براى اثرات جنبى آتى و نحوهٔ برخورد با قيودى چون وضعيت‌هائى که در آن جبران هزينه‌هاى اجتماعى يا اخذ ماليات غير ممکن است بايد حل شود. به‌هر حال، يک روش حسابدارى اجتماعى مفيد مانند روش‌هاى زير را بايد انتخاب نمود:

- نسبت هزينه - فايده اجتماعى که مستقل از ارزيابى اقتصادى طرح باشد و فقط خالص اثرات اجتماعى را محاسبه کند. يک نمونهٔ خوب از کاربرد اين روش، مطالعهٔ طرح احداث هتل در جزاير کارائيب است. از اين مطالعه مى‌توان نتيجه گرفت که خالص رفاه اجتماعى بر اثر توسعهٔ جهانگردي، بسيار ناچيز است، به‌ويژه اگر در اين جزاير امکان سرمايه‌گذارى غير جهانگردى وجود داشته باشد.

- رويکرد تلفيق حسابدارى تجارى و اجتماعى که در آن هر ارزش اقتصادى يا تجارى مانند هزينهٔ دستمزد و درآمدها را عاملى تعديل مى‌کند که معرف اثرات جانبى اين هزينه‌ها يا درآمدها است. نمونه‌هاى کلاسيک اين رويکرد، کاربرد روش ليتل - ميرلس در ارزيابى احداث هتل هيلتون در ترينيداد و هتل ريف در سيشل است. روش فوق را مى‌توان براى ارزيابى تصميمات غير بهينهٔ دولت نيز به‌کار برد.

تحليل هزينه - فايده همچون روش ارزيابى دارائى‌هاى جهانگردي، قيمت‌هاى سايه‌اى را به‌کار مى‌برد که اين مى‌تواند به‌صورت مستقل از قيمت‌هاى بازار انجام شود يا به‌صورت اضافه کردن آن به اين قيمت‌ها يا کم کردن از آن. در اينجا نيز همچون ارزيابى دارائى‌هاى جهانگردي، اگر هزينهٔ فرصت صفر باشد يا ناچيز قيمت‌هاى مثبت به بالاترين مقدار مى‌رسند به‌عبارت ديگر، اگر فرصت اقتصادى ناچيزى به‌جاى توسعهٔ جهانگردى وجود داشته باشد. عمده‌ترين مشکل تحليل هزينه - فايده اين است که از نظر تجربى بسيار بغرنج است و اغلب مستلزم ارزيابى ذهنى اثرات جانبى است.