روش‌های تکثیر

در ايران تاکنون روش موفقى براى تکثير بنت‌القنسول ارائه نشده است. در سال‌هاى اخير آزمايش‌هائى در دانشکدهٔ کشاورزى کرج انجام شده است و مقاله‌اى در نشريهٔ علمى اين دانشکده در اين باره به چاپ رسيده است. همچنين آزمايش‌هائى توسط يکى از دانشجويان فوق‌ليسانس در گلخانه‌هاى تحقيقاتى به‌ اجراء درآمده است که تاکنون نتايج آنها گزارش نشده است. مشکل اين است که با روش معمولى گرفتن قلمه‌هاى خشبى و يا نيمه خشبى در فصل بهار و کشت و پرورش آنها در گلدان‌ها، گل بنت‌القنسول رشد فوق‌العاده مى‌کنند. نظر به اينکه اين گياه از انواع روزکوتاه است، شاخه‌هاى بلند بنت‌القنسول در فصل تابستان گل نداده، اين بوته‌هاى بلند که درفصل پائيز به گل مى‌روند در بازار فروش خريدار ندارند. گلدان‌هاى بنت‌القنسول با شاخه‌هاى بلند در زمانى که خريدارى شده و به خانه‌ها برده مى‌شوند برگ‌هاى آنها به‌تدريج زرد شده و خزان مى‌کند. اين عارضه نيز به نامرغوبى اين گياه مى‌افزايد. براى بالا بردن کيفيت بنت‌القنسول بايد کوشش نمود تا محصول حاصله کوتاه بماند و در همين حال گل دهد. هر اندازه گل‌ها درشت‌تر و براکته‌هاى آن پهن‌تر و رنگ بهترى داشته باشند مرغوب‌تر خواهند بود. براى رسيدن به اين هدف در درجهٔ اول بايستى زمان گرفتن قلمه تنظيم شود.

در اروپا و در آمريکا قلمه‌هاى بنت‌القنسول از سه منشاء تأمين مى‌شوند. در نقاطى که آب و هواى مناسب دارد (کاليفرنيا در آمريکا) قلمه‌هاى بنت‌القنسول را در بهار در مزارع مى‌کارند. اين کشت و کار فقط به‌منظور تهيهٔ پايه‌هاى مادرى صورت مى‌گيرد. در تمامى فصل بهار و سپس در تابستان و پائيز از گياهان مراقبت به‌عمل مى‌آيد و مزرعهٔ بنت‌القنسول آبيارى مى‌شود؛ در فصل پائيز اين گياه به‌تدريج خزان مى‌کند و يک دورهٔ خواب مى‌رسد. در اواخر اين فصل و زمانى که هنوز گياهان در حالت رکود رشدى مى‌باشند به شدت هرس شده و با ريشه از خاک در آورده مى‌شوند و به گلخانه‌ها تا دورترين نقاط ارسال مى‌گردند. گٔلکاران با دريافت اين پايه‌هاى مادرى در اوايل بهار آنها را در گلدان‌هاى بزرگ چوبى کشت مى‌کنند و به‌عنوان پايه‌هاى مادرى نگهدارى مى‌کنند. خاک اين گلدان‌ها از سه قسمت خاک معمولى (خاک باغچه) و يک قسمت تورب يا کود پوسيده تشکيل مى‌شود، ضمناً به هر چرخ دستى خاک، يک گلدان نشائى سوپرفسفات اضافه مى‌شود.

گلدان‌ها در گلخانه در درجه حرارت ۲۰ تا ۲۵ نگهدارى مى‌شوند. برخى از شاخه‌ها، گل زودرسى مى‌دهند که بلافاصله شاخه‌هاى گلدار به‌شدت هرس مى‌شوند. زمانى که شاخه‌هاى جوان ۲۰ تا ۳۰ سانتى‌متر رشد کردند يک‌بار جوانه‌گيرى مى‌گردند و بدين ترتيب نوک شاخه‌ها قطع مى‌شوند. تا پايه‌هاى مادرى قوى‌تر شوند. در اين زمان هر دو هفته يک‌بار به پايه‌هاى مادرى کودهاى ازتى و فسفرى داده مى‌شود وسطح خاک گلدان‌ها توسط مالچى از تورب و يا کود دامى پوسيده پوشيده مى‌گردد. توصيه شده است که کودپاشى شيميائى در تمامى زمان قلمه‌گيرى ادامه يابد تا قلمه‌هاى قوى و نسبتاً نرم حصال شود. اين چنين قلمه‌هائى آسان‌تر ريشه‌دار مى‌شوند. پايه‌هاى مادرى بايد فاصله کافى داشته باشند تا نور کافى دريافت کنند. با برداشتن قلمه‌هاى انتهائى شاخه‌هاى زيرين روشن مى‌شوند و بعداً از اين شاخه‌ها که قوى‌تر مى‌شود نيز قلمه برداشت مى‌شود. از پايه‌هاى مادرى چندين بار قلمه‌گيرى مى‌شود و در فصل پائيز بعد از گل‌دهي، که در ۱۵ درجهٔ سانتى‌گراد صورت مى‌گيرد، پايه‌هاى مادرى به‌تدريج ديگر آبيارى نمى‌شوند و در اين درجه حرارت مصنوعاً به حالت رکود و خواب مى‌روند و در زير سکوهاى گلخانه تمامى فصل زمستان باقى‌مانده در بهار مجدداً از آنها استفاده به عمل مى‌آيد.

اين به‌طور کلى نحوهٔ قلمه‌گيرى از بنت‌القنسول در خارج از ايران بود. احتمالاً در ايران نيز مى‌توان نواحى مناسب کشت بنت‌القنسول در هواى آزاد را يافت تا چنين پايه‌هاى مادرى جهت قلمه‌گيرى اين گياه مهيا شود.

پايه‌هاى مادرى را مى‌توان از طريق ديگر توسط کاشت قلمه‌هاى ريشه‌دار در گلخانه فراهم کرد. براى تهيه چنين پايه‌هائى مى‌توان قلمه‌هاى بنت‌القنسول را به فاصله ۳۰ سانتى‌متر در بسترى از کاشت در ماه‌هاى خرداد و تير در گلخانه کشت کرد و يا مى‌توان آنها را با فاصله کمتر در اوايل فصل بهار در گلخانه ريشه‌دار کرده، سپس به گلدان منتقل کرد و از آنها مواظبت به‌عمل آورد. سپس زمانى که شاخه‌هاى جديد به‌طول ۲۰ تا ۳۰ سانتى‌متر رسيدند، بعد از يک جوانه‌گيرى از آنها قلمه تهيه کرد. بدين ترتيب در اين روش که امکان اعمال آن در گلخانه‌هاى دانشکدهٔ کشاورزى موجود است، مى‌توان تقريباً هر ماه يک‌بار در طول ماه‌هاى تابستان از بنت‌القنسول قلمه گرفت. يک‌بار جوانه‌گيرى باعث تقويت پايه‌هاى مادرى و بيشتر شدن قلمه‌ها در ماه‌ها بعد مى‌شود. در دومين جست، بعد از جوانه‌گيري، بايد رشد لازم را بنمايد، به‌نحوى که بعد از برداشت قلمه حداقل دو برگ روى شاخه‌اى که قلمه از آن برداشت شده است باقى بماند.

هر اندازه قلمه‌ها ضخيم‌تر باشند، گل‌هائى که روى آنها تشکيل مى‌شود بزرگ‌تر خواهند بود؛ شاخه‌هاى باريک و پيچيده هرگز گل مورد نظر را نخواهند داد. برداشت قلمه‌هاى ضخيم و قوى بخش انتهائى گياه موجب مى‌شود که فضا و نور کافى براى شاخه‌هاى بعدى مهيا شود و آنها نيز قوى و بزرگ شوند.

قلمه‌ها بايد در صبح زود برداشت شوند. طول قلمه بايد حدود ۱۰ سانتى‌متر باشد و لزومى ندارد که در بخش تحتانى آن يک گره باشد و يا اينکه از زير گره و جوانه زده شود. فقط بايد يک برگ تحتانى حذف شود تا قلمه‌ها در بستر کاشت مستقر گردند. بقيهٔ برگ‌ها حفظ مى‌شوند، زيرا برگ‌ها حامل عوامل کمکى ريشه‌زائى مى‌باشند که به همراه مواد اکسينى در گرفتن قلمه‌ها مؤثر خواهند بود. هم‌چنين در برگ‌ها مواد غذائى لازم موجود است. قلمه‌هاى ضخيم و قوى حتى تا ۱۵ مهرماه قابل مصرف هستند و با کوتاه شدن روز به گل خواهند رفت و کيفيت مطلوب خواهند داشت. اگر در اوايل مهرماه کار قلمه‌گيرى متوقف شود مطمئن‌تر است. بدين‌ترتيب هر ماه از پايه‌هاى مادرى قلمه گرفته مى‌شود، به عبارت ديگر شاخه‌اى که جهت قلمه‌گيرى قطع مى‌شود حدود يک ماه بعد رشد کافى مى‌کند که مجدداً بتوان از آن قلمه گرفت.

قلمه‌هاى بنت‌القنسول را مى‌توان در بسترى از ماسه و يا مواد مشابه کشت کرد. هم‌چنين ممکن است آنها را مستقيماً در گلدان‌هاى کوچک بکاريم. به هر طريق بايد زهکشى کامل باشد و تهويهٔ خاک به‌نحو کامل برقرار شود و نوع بستر کاشت بايد به‌حد کافى سبک باشد تا قلمه‌ها در آنها نپوسد و ضمناً بايد تا حدى موادى نظير تورب يا خاک برگ پوسيده و يک قسمت خاک سبک داشته باشد تا رويش بعدى گياهان در گلدان‌ها دچار وقفه نشود. در غير اين‌صورت اگر خاک گلدان فقط ماسه باشد موضوع کودپاشى و آبيارى بعدى گياه مشکل مى‌شود.

قلمه‌هاى سبز بنت‌القنسول که در سال‌هاى اخير به‌عنوان آزمايش در گلخانه‌هاى تحقيقاتى دانشکدهٔ کشاورزى پرورش داده شد به‌شدت در معرض هجوم بيمارى‌ها قرار گرفت. روى اين اصل ضدعفونى کامل بستر کاشت و حتى گلدان‌ها توصيه مى‌شود. نوع بيمارى‌ها بايد به‌دقت تشخيص داده شده، سم‌پاى دقيق و مورد نياز اعمال شود.

قلمه‌ها را نبايد خيلى متراکم کاشت به‌طورى‌که برگ‌هاى آنها فقط با هم تماس داشته باشند. در بستر کاشت زير مه‌پاش فاصلهٔ خطوط کاشت ۱۵ سانتى‌متر و روى رديف فاصلهٔ ۵ سانتى‌متر متعارف است.

فاصلهٔ گلدان‌ها (اگر درگلدان زده شده‌اند) از وسط هر گلدان تا گلدان ديگر ۱۰ سانتى‌متر است. اگر قلمه‌ها را در زير مه‌پاش پرورش مى‌دهيم نيازى نيست که به آنها سايه بدهيم. قلمه‌ها در آفتاب سريعاً ريشه مى‌دهند و رشد کافى مى‌کنند در صورتى‌که موجود نباشد بستر قلمه‌ها بايد کاملاً سايه شوند. در زير مه‌پاش قلمه‌ها درطول مراحل تکثير يک يا دو بار بايد به‌وسيلهٔ مواد کودى محلول‌پاشى شود، زيرا آب مواد معدنى و غذائى قلمه‌ها را مى‌شويد. اگر مواد غذائى به قلمه‌ها داده نشود برگ‌هاى پائينى زرد شده، به‌زودى مى‌ريزند.

درجهٔ حرارت بستر کاشت قلمه بايد در حد ۲۰ درجهٔ سانتى‌گراد ثابت گردد و درجه حرارت هوا بايد حدود ۱۵ درجه در شب و ۲۰ درجه در روز باشد. اگر درجهٔ حرارت بالا و يا پائين‌تر از اين حدود رود در ريشه‌زائى تأخير روى خواهد داد. نظر به اينکه بنت‌القنسول در شهريور و اوايل مهر غالباً تکثير مى‌شود و در اين فصل هنوز تجهيزات گرم کنندهٔ گلخانه‌ها آغاز به کار نکرده‌اند، براى بستر کاشت قلمه‌ها بايد گرماى کافى از طريق ديگر فراهم کرد.

قلمه‌هاى بنت‌القنسول غالباً ظرف سه هفته ريشه‌دار مى‌شوند، در بعضى ارقام ديگر اين به دو هفته تقليل مى‌يابد و درارقام ديگر ممکن است ريشه‌زائى در مدت چهار هفته صورت گيرد. زمانى که ريشهٔ قلمه‌ها به‌طول ۱ تا ۲ سانتى‌متر رسيدند به گلدان‌هاى استکانى منتقل مى‌شوند. برخى از قلمه‌ها در اين زمان فقط ممکن است تشکيل کال داده باشند، ليکن اين قلمه‌ها در گلدان‌ها به‌سرعت ريشه‌دار شده به رشد و نمو خود ادامه مى‌دهند و دليلى ندارد که آنها را در بستر کاشت باقى بگذاريم. فقط ممکن است گلدان‌هاى آنها را چند روز در زير مه‌پاش باقى گداريم.