| در مطالعات کتابخانه‌اى اسناد گوناگونى مورد استفادهٔ محقق قرار مى‌گيرد، اعم از آنکه تحقيق کلاً به روش کتابخانه‌اى انجام شود يا اينکه بخشى از فرآيند تحقيق را مطالعات کتابخانه‌اى تشکيل دهد.
|
|
|
|
|
|
| کتاب‌ها گنجينهٔ مکتوب دانش و معرفت بشرى را تشکيل مى‌دهند؛ بنابراين، کتابخانه‌ها مخزن ارزشمند و متمرکزى از مجموعهٔ معارف بشرى‌اند که مى‌توانند تجارب، دانش، معلومات و آگاهى‌هاى نوع بشر را که حاصل کاوش‌هاى علمى و مداوم وى بوده و در طول تاريخ مکتوب شده است در معرض استفاده جويندگان و پويندگان علم و دانش قرار دهند تا آنها نيز با تلاش تحقيقاتى خود بر غناى اين مخزن بيفزايند.
|
|
|
|
| اين وسايل حاوى نتايج تحقيقات و بررسى‌هاى جديد و دستاوردهاى نوين علمى هستند. از طريق آنها تازه‌هاى علمى و دستاوردهاى جديد بشرى بسرعت در جوامع و مکان‌هاى جغرافيايى مختلف انتشار مى‌يابد يا مبادله مى‌شود.
|
|
|
|
| کتب يا نوشته‌هاى خطى و دست‌نويس يا تايپى هستند که به عنوان سند مادر شناخته مى‌شوند و با يک يا چند نقل قول به آنها استناد مى‌شود. کتاب‌ها و رساله‌ها و نوشته‌هاى دستى معمولاً به امانت داده نمى‌شوند و محقق اجازه خارج کردن آنها از کتابخانه را نيز ندارد مگر براى تعمير و اصلاح سند؛ ولى محققان مى‌توانند در داخل کتابخانه با مراجعه مستقيم به سند يا کپى‌بردارى و عکسبرداري، از آن استفاده کنند.
|
|
|
|
| شامل نامه‌ها، گزارش‌ها، تحليل‌ها، جدول‌ها، نقشه‌ها و موارد ديگرى هستند که در بايگانى‌هاى دولتى نگهدارى مى‌شوند. اين اسناد هم در سطح ملى مثل وزارتخانه‌ها و سازمان‌هاى مرکزى هر کشور و هم در سطوح محلى و استانى نظير ادارات کل يا اداره‌هاى شهرستان نگهدارى مى‌شوند.
|
|
| اسناد دولتى براى مدت مشخصى در بايگانى‌هاى سازمان‌هاى دولتى باقى مى‌مانند و پس از آن بسته به اهميت آن و مطابق با آيين‌نامه‌اى خاص امحاء گرديده، يا به سازمان اسناد و مدارک ملى منتقل مى‌شوند. اسناد مهم و تاريخى که به نحوى در سرنوشت ملى نقش دارند، نظير قراردادهايى که با کشورهاى خارجى منعقد شده، معمولاً در مرکز اسناد ملى نگهدارى مى‌شوند و محققان مى‌توانند به آنها مراجعه کنند.
|
|
| بهره‌بردارى از اسناد دولتى مستلزم گرفتن مجوزهاى قانونى است که بايد از مقامات ذيصلاح کسب شود. معمولاً با ارائه درخواست يا معرفى‌نامه از مؤسسه تحقيقاتى يا دانشگاه، سازمان‌هاى دولتى در مورد اسناد بايگانى‌هاى عادى همکارى مى‌نمايند. بايگانى‌هاى دولتى همچنين حاوى اسناد محرمانه و طبقه‌بندى شده هستند. اين اسناد بسادگى در اختيار کسى قرار داده نمى‌شود. اسناد مربوط به امور امنيتي، امور سياسي، امور دفاعى و نظامى و نظاير آنها از جمله اسنادى هستند که افراد خاصى مى‌توانند به آنها دسترسى داشته باشند. از اين‌رو، محققان نمى‌توانند به اميد چنين اسنادى باشند، مگر اينکه عمر قانونى اين اسناد سپرى شده باشد؛ زيرا اينگونه اسناد در هر کشور بسته به مقتضيات آن داراى عمر قانونى بوده، پس از سپرى شدن آن در اختيار عموم قرار مى‌گيرند.
|
|
|
|
| اکثر سازمان‌هاى دولتى معمولاً داراى مجله، نشريه، بولتن يا ويژه‌نامه خاص خود هستند که دربردارندهٔ اخبار، وقايع، تصميمات، تحولات، گزارش‌ها، بيوگراف‌ها، عملکردها، قابليت‌ها و امثال آن بوده، بصورت رسمى و با آرم آنها چاپ و منتشر مى‌شود. علاوه بر اينها، کتاب‌هاى درسى دولتى که در مدارس و مؤسسات آموزشى و دانشگاه‌ها تدريس مى‌شود نيز حالت رسمى دارد. همچنين، روزنامه‌هاى رسمى که دولت آنها را منتشر مى‌کند، از اسناد باارزشى است که منعکس‌کنندهٔ لوايح، قوانين و مصوبات قانونى کشور است. آگهى‌هاى دولتي، اعلاميه‌ها، بيانيه‌ها، سخنرانى‌هاى مقامات عالى و بالاى مملکتى و نظاير آنها نيز حالت رسمى داشته، سند رسمى شناخته مى‌شوند. کليهٔ اين اسناد و نشريه‌ها براى محقق ارزشمند هستند؛ زيرا مورد تأييد مقام‌هاى رسمى يا کلاً دولت قرار گرفته‌اند.
|
|
|
|
| علاوه بر سازمان‌هاى دولتي، مؤسسات بخش خصوصى فراوانى وجود دارند که اقدام به نگهدارى و بايگانى اسناد مربوط به گردش کار خود مى‌نمايند و حتى نشرياتى هم دارند. دسترسى به اين اسناد و مدارک مستلزم گرفتن مجوز از رئيس، صاحب، متولى يا مديرعامل اينگونه مؤسسات است. شرکت‌ها، بانک‌ها، کارخانه‌ها، مؤسسات انتشاراتى و تحقيقاتي، مؤسسات آموزشى خصوصي، مؤسسات اوقافي، مؤسسات مذهبي، انجمن‌ها، احزاب و گروههاى سياسى و امثال آنها در زمرهٔ مؤسسات بخش خصوص محسوب مى‌شوند که از آنها به اشخاص حقوقى تعبير مى‌شود. علاوه بر اين، اشخاص حقيقى يعنى افراد و خانوارها نيز اقدام به نگهدارى اسناد و مدارک مى‌نمايند.
|
|
|
|
| مطبوعات و روزنامه‌ها معمولاً حاوى مطالب گوناگونى هستند که اخبار، مقاله‌ها، اظهارات و ... را شامل مى‌شوند. آنچه در مطبوعات منعکس مى‌شود، هميشه ارزش علمى ندارد و در بين اسناد گوناگون اعتبار کمترى دارد؛ ولى اخبار حوادث و وقايع و نيز انعکاس دقيق اظهارات و اعلاميه‌ها و نيز بعضى از مقاله‌هايى که به شيوۀ علمى تهيه شده و متکى به منابع و مآخذ معتبر است، مى‌تواند مورد استفادهٔ محقق قرار گيرد. البته اين مقاله‌ها يا بايد با ذکر منابع و مآخذ کافى و دقيق باشند يا ترجمه‌اى از مجله يا کتاب يا سند معتبر ديگر باشند. در غيراينصورت، محقق نبايد تحقيق خود را بر مطالب غيرعلمى و ژورناليستى مندرج در روزنامه‌ها و مطبوعات متکى بنمايد. ناگفته نماند که بطور استثنايى در تحقيقات تحليل محتوا که موضوع آن خود روزنامه باشد، معمولاً تمام محتواى آن مورد استفادهٔ محقق قرار مى‌گيرد.
|
|
|
|
| آمارها را معمولاً محققان يا سازمان‌هاى مسؤول دولتى و غيردولتى تهيه مى‌کنند. روش‌هاى آمارى براى تهيه اطلاعات نيز بصورت سرشمارى يا نمونه‌گيرى يا ترکيبى از اين دو روش است.
|
|
| آمارهاى تهيه شده معمولاً پس از تنظيم و تدوين بصورت مجموعه‌هايى چاپ و منتشر مى‌شود و محققان مى‌توانند از آنها در تحقيقات اجتماعي، اقتصادي، جغرافيايى و ... استفاده کنند. گاهى‌اوقات آمارها منتشر نمى‌شود و بصورت اسناد مکتوب و فرم‌ها و دفاتر ويژه در اختيار سازمان‌هاى مسؤول اعم از دولتى و غيردولتى قرار مى‌گيرد. در اينصورت، محقق ناچار است با جلب موافقت مقامات مسؤول اين سازمان‌ها، مستقيماً به بايگانى‌ها، آرشيوها و دفاتر آمارى آنها مراجعه کند و از آنها استفاده نمايد.
|
|
|
|
| اين اسناد که با استفاده از ابزارهاى الکترونيکى و تصويربردارى تهيه مى‌شود، روزبروز ابعاد وسيع‌ترى بخود مى‌گيرد. اسناد صوتى را عمدتاً تلفن، راديو، تلکس، نوارهاى ضبط صوت، گرام، گرامافون و حتى ديسک‌ها و ديسکت‌هاى رايانه‌اى تشکيل مى‌دهد. اين نوارها براساس بيان افراد، واقعيت يا چگونگى بروز پديده‌اى را توضيح مى‌دهد و يکى از منابع معتبر محسوب مى‌شود، مشروط بر اينکه گوينده شخص حقيقى باشد.
|
|
| اسناد تصويرى انواع گوناگونى دارد که عبارت است از: نقاشى‌ها، کروکى‌ها، طراحى‌ها، عکس‌هاى معمولى (رنگى و سياه و سفيد)، گرافيکى‌ها، تصاوير ماهواره‌اي، (رنگى و سياه و سفيد)، عکس‌هاى هوايي، فيلم‌ها و غير آن.
|
|
| از سوى ديگر، اسناد ترکيبى صوتى و تصويرى نقش مؤثرترى در درک و فهم واقعيت‌ها دارند؛ زيرا صوت و تصوير را با همديگر ارائه مى‌دهند. اين اسناد عبارتند از: فيلم‌هاى تلويزيوني، ويدئويي، سينمايى و ...؛ اما محقق بايد توجه داشته باشد که فيلم‌هايى ارزش علمى دارند که واقعيت‌ها را منعکس کنند. در آنصورت، مى‌توان آنها را بعنوان سند معتبر مورد استفاده قرار داد.
|
