از مهمترين پهن‌برگان، گياهان خانواده نخود مى‌باشد. در خانوادهٔ نخود، ۴۳۰ جنس و متجاوز از ۱۴۰۰ گونهٔ گياهى وجود دارد. اين گياهان داراى برگ‌هاى مرکب از برگچه‌ها و گل‌هاى منطم يا نامنظم هستند. خانوادهٔ نخود را به سه خانوادهٔ فرعى يا مستقل به‌شرح زير تقسيم مى‌کنند:
پروانه‌واران (پروانه آسايان)
(Papilionaceae)
گل ارغوان‌ها
(Caesalpinaceae)
گل ابريشم‌ها
(Mimosaceae)
در خانوادهٔ فرعى پروانه‌واران گياهان علفي، بوته‌اى چوبي، درختچه و درختى را مى‌توان ديد که از انواع علفى آنها از نظر تعداد بيشتر است. در اين گياهان، برگ‌ها معمولاً متناوب، سه برگچه‌اى يا شامل برگچه‌هاى بيشتر است. گل‌هاى آنها غالباً به شکل خوشه‌هاى مختلف مجتمع هستند. عده‌اى از آنها نيز گل‌هاى منفرد و يا مجتمع به تعداد کم دارند.
فرمول کلى گل در گياهان پروانه آسا به‌صورت زير است:
۵ کاسبرگ + ۵ گلبرگ + (۵+۵) پرچم + يک برچه
ميوهٔ اين گياهان نيام شکوفا يا ناشکوف مى‌باشد که در آن يک ، دو، يا چند دانه را مى‌توان يافت. دانه‌هاى آنها غالباً بدون آلبومن و داريا جنين خميده با لپه‌هاى گوشت‌دار است.
در ريشهٔ اين گياهان برجستگى‌هائى وجود دارد که بر اثر باکترى‌هاى مخصوص (ريزوبيوم‌ها) به‌وجود مى‌آيند. اين باکترى‌ها نيتروژن هوا را مى‌گيرند و در ريشه تثبيت مى‌کنند. به همين دليل باقى‌مانده اين گياهان در زمين موجب تقويت خاک از نظر نيتروژن مى‌شود.
يونجه معمولى (Medicago sativa)
يونجهٔ معمولى گياهى پايا به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتى‌متر و داراى برگ‌هاى مرکب سه برگچه‌اى است. اين گياه به حالت وحشى در بعضى نواحى معتدل آسيا و شمال آفريقا مى‌رويد ولى از گذشته‌هاى دور از آن به‌صورت يک گياه اهلى استفاده شده است. کشت آن در ايران از زمان‌هاى بسيار قديم براى تهيهٔ علوفه چهارپايان به‌ويژه اسب معمول بوده است. بذر يونجه در سال ۴۵۰ پيش از ميلاد مسيح به يونان برده شد و از آنجا به ايتاليا انتقال يافت و کشت آن تدريجاً در ديگر کشورهاى ساحل درياى مديترانه توسعه پيدا کرد.
اين گياه در مراتع ايران مى‌رويد ولى به‌دليل خوش خوراکى آن معمولاً درمعرض چراى مفرط دام‌ها قرار مى‌گيرد. يونجه داراى مواد پروتئيني، کربو هيدرات، و انواع ويتامين‌ها است. آمينو اسيدهاى موجود در پروتئين يونجه شامل: ليزين، آرژنين، هيستيدين، آدنين، فنيل آلانين، آسپاراژين و سيستين است.
يونجه درختى (Cytisus prolifer)
اين گياه، درختچه‌اى است به ارتفاع ۱ تا ۲ متر که مى‌تواند تا حدود سى سال به رشد و نمو خود ادامه دهد. يونجهٔ درختى داراى گل‌هاى سفيد رنگ است و اغلب در مناطق گرم مى‌رويد؛ بومى نواحى درياى مديترانه است و امروزه سطح وسيعى از غرب استراليا را اشغال کرده است. نوع ديگرى يونجهٔ درختى به نام Medicago arborea با گل‌هاى زرد رنگ وجود دارد. يونجهٔ درختى از نظر ارزش غذائى شبيه يونجه معمولى است و ساقه‌ها و برگ‌هاى آن علوفهٔ خوبى را براى تغذيهٔ دام‌ها تشکيل مى‌دهد.
شاه افسر زرد (Melilotus officinalis)
از اين گياه به نام يونجهٔ زرد و در بعضى منابع شبدر زرد نام برده شده است. گياهى است علفى دوساله داراى ساقه‌هاى راست و بلند که ارتفاع آنها گاهى به بيش از يک متر مى‌رسد. اين گياه داراى برگ‌هاى مرکب سه برگچه‌اى است. برگچه‌ها حاشيهٔ مضرس دارند. گل شاه افسر، زرد رنگ و معطر و ميوهٔ آن تخم‌مرغى شکل و نوک‌دار است که داخل آن يک يا دو دانه وجود دارد. رنگ بذر، زرد متمايل به سبز يا قهوه‌اى است. در دشت‌ها کنار جاده‌ها و مکان‌هاى سايه‌دار، به‌ويژه اگر جنس زمين آهکى باشد، مى‌رويد.
شاه افسر سفيد (Melilotus albus)
اين گياه داراى گل‌هاى سفيد رنگ و بومى قسمت‌هاى معتدل اروپا و آسيا است و در شرايط متنوع آب و هوائى و خاک مى‌رويد. ميزان بارندگى سالانه مورد نياز آن ۴۰۰ ميلى‌متر است.
اسپرس (Onobrychis sativa)
اسپرس گياهى است چندساله با ريشه‌هاى طويل و قوى که ساقه‌هاى علفى با مفاصل متعدد دارد. اين گياه از قديم براى تغذيه اسب کشت مى‌شد ولى گونه‌هاى زيادى از آن در مراتع به حد طبيعى مى‌رويند. اسپرس چندين ماه سبز باقى مى‌ماند و به‌طور طبيعى با بذر تکثير مى‌يابد، در برابر چراى مفرط از خود مقاومت نشان مى‌دهد و با خاک‌هاى آهکى خشک کوهستان‌ها و مناطق سنگلاخ سازگارى زياد دارد. در ۲۵۰ تا ۳۰۰ ميلى‌متر بارندگى رشد رضايت‌بخش دارد و دماى ۲۰- تا ۲۸+ درجه سانتى‌گراد را تحمل مى‌کند. اسپرس را مى‌توان به‌صورت مخلوط با گندميان و ديگر گياهان مرتعى جهت تکثير طبيعى کشت کرد. اينگونه بومى ارمنستان است و مى‌توان آن را در اغلب مناطق اروپاى جنوبى به طرف شرق تا سيبرى مشاهده کرد. ديگر گونه‌هاى اسپرس هستند از اين قرار مى‌باشند:
O. radiata؛ O. gauba؛ O. persica؛ و O. scorbiculata
.jpg "يونجه معمولى")
.jpg "يونجه درختى")
.jpg "شاه افسر زرد")
.jpg "شاه افسر سفيد")
.jpg "اسپرس")
