ابزار مشاهده

همانطور که هر روشى ابزار خاص خود را دارد تا اطلاعات را با آن گردآورى نمايد، روش مشاهده نيز ابزار مناسب خود را در اختيار مى‌گيرد. در اين روش نيز ابزار به دو دسته تقسيم مى‌شوند: ابزار استاندار و ابزار محقق ساخته. ابزار ويژه مشاهده بويژه در مشاهده‌هاى سازمان‌يافته و برنامه‌ريزى شده، کارت مشاهده است. کارت مشاهده حاوى تعدادى سؤال يا عبارت دربارهٔ وقايع و حوادث يا موجودات مورد نظر محقق است که دربارهٔ موضوع يا پديدهٔ مورد مطالعه، قابل مشاهده باشند. در مشاهدات برنامه‌ريزى شده محقق ممکن است از کارت استاندارد يا کارتى که خودش ساخته و روايى آن را ازمايش کرده استفاده کند. ويژگى اين کارت‌ها آن است که محدود به سؤالات و عبارات مشخص و از پيش انديشيده شده هستند و محقق يا ناظر و مشاهده‌گر بايد در چارچوب آنها حوادث، ويژگى‌ها، موجودات، حرکات، رفتارها، تحولات و رخدادهاى محيط و موضوع و پديدهٔ مورد مطالعه را زيرنظر بگيرد و با هوشيارى تمام در صورت بروز يا وجود هر يک از اقلام مندرج در کارت، آنها را ثبت و يادداشت نمايد. براى يادداشت کردن، محقق ممکن است از علائم ويژه يا حروف يا واژه‌هاى مخفف استفاده کند و در کارت، نشان بزند يا واژه و عبارت را بنويسد و ثبت کند.

در مشاهده‌ها و برنامه‌هاى مشاهده‌اى که محقق مى‌خواهد آنها را بصورت آزاد و غيربرنامه‌ريزى شده انجام دهد، نيازى به طراحى کارت مشاهده نيست، بلکه مى‌تواند عناوين کلى وقايع يا حوادث يا موجودات و تحولات مربوط به پديده را مشخص کند، آنگاه اطلاعات موردنظر را که بطور تصادفى با آنها برخورد مى‌کند، گردآورى و ثبت نمايد. در اينصورت نيز محقق ناگزير است بلافاصله پس از مشاهده اطلاعات را استخراج و بصورت تفصيلى در کارت ثبت و از آنها بهره‌بردارى کند.