افضل‌الدین کرمانی

افضل‌الدين ابوحامد احمدبن حامد کرمانى ملقب به افضل کرمان نويسندهٔ بزرگ آخر قرن ششم و آغاز قرن هفتم و از مورخان مشهور آن عهد است. وى در دورهٔ اخير از عهد قاورديان و انقلابات کرمان و عهد تسلط غزان بر آن سرزمين به‌سر مى‌برده و با ملک دينار از ملوک غز که در اول رجب سال ۵۸۳ هـ بر کرمان استيلا يافته بود، هم‌عصر بوده و بعد از دوران تسلط غز نيز شاهد کشاکش‌هاى عمال اتابک فارس سعدبن زنگى و قطب‌الدين مبارز امير شبانکاره و سلطان محمد خوارزمشاه براى تسلط بر کرمان بوده است و آثار خود را در همين گيرودارها و کشاکش‌ها و خونريزى‌هاى سخت و بى‌امان که در کرمان صورت مى‌گرفته تأليف مى‌نمود. افضل کرمان خود در آخرين 'قسم' از اقسام پنجگانهٔ کتاب عقدالعلى شرحى از احوال خود آورده است. بعد از ختم دورهٔ محيى‌الدين طغرلشاه (۵۵۱-۵۶۳ هـ) آخرين پادشاه قاوردى و شروع انقلابات و فتنه‌هاى کرمان و درگرفتن اختلاف ميان پسران طغرلشاه، نظر به آشنائى که با امرا و وزرا و اشراف داشت، چندسال عمل انشاء آن اميران و وزيران به او مفوض شد ليکن بر اثر دوام انقلابات ناگزير جلاء وطن کرد و راه خراسان پيش گرفت و در کوبنان متوقف شد و پنج سال آنجا بود و بعد به يزد رفت و چندى متعهد امور بيمارستان آن شهر بود و بعد از استقامت احوال کرمان با آنکه علاوه بر طبيبى انشاء ديوان اتابک يزد را به او پيشنهاد کردند، نپذيرفت و در محرم ۵۸۴ هـ عزم کرمان نمود و در همان اوان به خدمت ملک دينار رسيد و کتاب عقدالعلى را در صفر آن سال به‌نام او نوشت.

عقدالعلى للموقف الاعلى کتابى معتبر در تاريخ و ادب و حاوى پنج قسم است:

- قسم اول در ذکر آخر دولت آل سلجوق و ايام فترت کرمان

- قسم دوم در غلبهٔ غزان و تسلط ملک دينار بر آن سامان

- قسم سوم در تحريض بر عدل و شرح اخلاق ملوک و ذکر ممالک کرمان و خصايص بلاد او و ياد کردن بعضى از تاريخ آن

- قسم چهارم در ثناء قوام‌الدين وزير

- قسم پنجم در شرح احوال خود.

اين کتاب علاوه بر اهميتى که از باب اشتمال بر اطلاعات تاريخ محلى کرمان در اواخر عهد قاورديان و عهد تسلط ملک‌دينار بر آن سامان دارد، يکى از نمونه‌هاى بارز انشاء مصنوع و مزين فارسى در اواخر قرن ششم است. وسعت اطلاع افضل‌الدين در ادب و علوم متداولهٔ عهد وى حتى علوم عقليه، باعث شد که او در اظهار فضل مبالغه کند و کتاب خويش را به انواع صنايع لفظى و لغات و ترکيبات و اشعار و امثال وافر تازى بى‌آرايد و نمونه‌اى زيبا از انشاء مصنوع و متکلف منشيانه در کتاب عقدالعلى پديد آورد. با اين‌حال همهٔ موارد از کتاب عقدالعلى به انشاء مصنوع مزين نيست بلکه قسمت بزرگى از آن در همان حال که روش منشيانه در آنها رعايت شده نسبةً ساده و دور از پيرايه‌هاى کثير لفظى است و فقط نويسنده هرجا فرصت يافت به ايراد بعضى از اسجاع مبادرت جست. ابوحامد در ضمن ديباچهٔ مصنوع کتاب خود گويد: '... چون خواستم به خدمت ملک دينار مستسعد شوم و به تقبيل بساط اشرف مشرف، چنانکه قاعدهٔ بندگان باشد که به خدمت درگاه ملوک شوند، تُحف لايق و طُرف موافق نداشتم، که کربت غربت و مفارقت وطن با کثرت عيال و تقلب احوال با من هيچ نگذاشته بود ... با خود گفتم که تحفهٔ اهل علم دعا است و هديهٔ ارباب نظم ثنا، هيچ خدمتى در اين دولت و راء آن نيست که ايام همايون ملک را تاريخى سازند و فتوح متواتر او را روزنامه‌اى کنند تا صيت اين دولت بر تعاقب ايام باقى و مؤبد ماند و ذکر آن بر صفحات اوراق روزگار مخلد ...'

بدايع‌الازمان فى وقايع کرمان معروف به 'تاريخ افضل' کتاب مهم ديگر افضل‌الدين است که محمدبن ابراهيم صاحب تاريخ سلجوقيان کرمان اکثر احوال اولاد قاوردشاه را از آن استخراج و گاه عيناً نقل نموده، و هم‌چنين حسن‌بن شهاب‌بن حسن‌يزدى در کتاب جامع‌التواريخ قسمت بزرگى از آن کتاب را بدون اسم و با حذف بعضى عبارات به طريق دستبرد نقل کرده، و همچنين حافظ ابرو در کتاب مجمع‌التواريخ قسمتى از آن را مورد استفاده قرار داده است. اين کتاب شامل اطلاعات مبسوطى دربارهٔ جغرافياى کرمان و شرح نواحى مختلف و تفصييل بناى بلاد عمدهٔ آن و تاريخ مختصر کرمان از دورهٔ قبل از اسلام و فتح آن به‌دست مسلمين و دورهٔ استيلاى آل صفار و آل الياس و غزنويان و ديالمهٔ آل بويه و سلاجقهٔ قاوردى و انقلابات کرمان بعد از سلاجقه و تسلط ملک دينار و عجمشاه و فرخشاه پسران ملک دينار و تسلط ملوک شبانکاره و اتابکان فارس و عمال خوارزمشاهيان بر کرمان بوده است.

المضاف الى بدايع‌الازمان فى وقايع کرمان سومين کتاب از کتاب‌هائى است که افضل‌الدين کرمان در تاريخ کرمان تصنيف کرده بود. تأليف اين کتاب در اوايل سال ۶۱۳ هـ يعنى در ايامى صورت گرفت که دست تسلط امراى غز و شبانکاره و اتابکان فارس به‌کلى از کرمان قطع شده و آن سرزمين تا سرحد شرقى مکران و حدود هرموز تحت استيلاى ملک زوزن مؤيدالملک قوام‌الدين از تابعان سلطان محمد خوارزمشاه درآمده بود، و شيوهٔ انشاء آن بر همان نمط کتاب عقدالعلى للموقف‌الاعلى است. آخرين تاريخى که در اين کتاب ملاحظه مى‌شود محرم سنهٔ ثلاث عشر و ستماية (۶۱۳ هـ) است.