ویژگی‌ها و عوامل مؤثر بر رشد و تکامل

رشد و نمو انسان داراى خصوصياتى است که اين خصوصيات در چگونگى و نحوه روند رشد بسيار مؤثر است. نمى‌توان با اطمينان و يقين گفت که کدام‌يک از اين خصوصيات مهم‌تر از ديگران است ولى سعى مى‌کنيم تا حدى رعايت اهميت آنها را کرده و آن را که مهم‌تر به نظر مى‌رسد، مقدم قرار دهيم. اين ويژگى‌ها عبارتند از:

- رشد با الگوئى معين توأم است.

- در رشد، عکس‌العمل‌ها ابتدا جنبه عمومى دارد و سپس اختصاصى مى‌شود.

- رشد جريانى مداوم است.

- اختلافات فردى در فرآيند رشد، کمابيش ثابت است.

- تکامل قسمت‌هاى مختلف بدن به مقدار متفاوت حاصل مى‌شود.

- رشد را مى‌توان پيش‌بينى کرد.

- هر مرحله‌اى از تکامل داراى مشخصاتى مخصوص به خود است.

- هر فردى معمولاً تمام مراحل تکامل را طى مى‌کند.

بايد دانست که در مورد عوامل مؤثر در رشد و تکامل انسان، کيفيت و کميت رشد، متأثر از شرايط و عواملى است که مى‌توان آنها را به دو دسته عوامل وراثتى و محيطى تقسيم‌بندى نمود.

وراثت در حقيقت انتقال خصايص زيستى از والدين به فرزندان است. اين خصايص ممکن است به‌صورت رنگ چشم، مو، پوست، گروه خون، شکل، قامت و ... ظاهر شوند. به‌عبارت ديگر خصايص موروثى آنهائى هستند که ظاهر شدن آنها به يادگيرى و تمرين بستگى ندارد.

در بحث محيط مى‌توان به محيط درونى بدن از قبيل هورمون‌هاى ترشح شده از غدد، تغييرات ياخته‌اى و کيفيت کارکرد دستگاه‌هاى بدن، محيط طبيعى مانند آب و هوا، مسکن و خوراک، و محيط اجتماعى نظير خانواده، مدرسه و جامعه اشاره نمود.

امروزه اين واقعيت پذيرفته شده است که تفکيک تأثير ارثى و محيطى در مطالعه رشد و تکامل آدمى غيرممکن است زيرا هر دو در رشد و تکامل انسان با يکديگر همکارى دارند و مى‌توان گفت که وراثت و محيط در حکم دو بعد (طول و عرض) مربع مستطيل هستند که بدون يکى از آنها، شکلى به نام مربع مستطيل نخواهيم داشت. به‌عبارت ديگر، متخصصان رشد و تکامل در سال‌هاى اخير به اين نتايج رسيده‌اند که:

- بين عوامل ارثى و عوامل محيطى در رشد و تکامل رفتار آدمي، تعامل يا تأثير متقابل وجود دارد.

- اشتباه محض است که يکى از آن دو دسته را عامل مهم‌تر تصور کنيم.

- وراثت، ماده خام خصايص بشر را آماده مى‌سازد و محيط به‌وسيله تغذيه، پرورش و يادگيري، حمايت و تحريک، آن را به‌صورت مجموعه رفتارهاى معينى در مى‌آورد.

- چون وراثت و محيط در طول زمان در رشد و تکامل رفتار فرد اثر مى‌گذارند، بنابراين مى‌توانيم رشد و تکامل را به‌صورت فرمول زير خلاصه کنيم:

رشد و تکامل رفتار موجود زنده = وراثت × محيط × زمان

بنابراين تمام صفات جسمانى و رواني، نتيجه کُنش متقابل و دايمى دو عامل ارثى و محيطى هستند. اين موضوع نه تنها در مورد يک سلول يا يک عضو يا اندام، بلکه به‌طورکلى براى نوع انسان، با همه جامعيت خويش، مصداق دارد.