مویه هایی در سرزمین واقعه

میراث فرهنگی تشیع از کوفه تا نجف

در ایام سوگواری شهید بزرگ عدالت هستیم؛ مردی بزرگ‌تر از تاریخ که هنوز صدای گام‌های سنگین او را زائران مسجد کوفه می‌شنوند، مولی علی(ع)‌ که این روزها به نام او مزین است، در سراسر کوفه حضور دارد و این حضور برای زائران ایرانی ملموس‌تر از سایر شیعیان است؛ چرا که ایرانیان با اقتدا به علی(ع)‌ و خاندان او، در پی برقراری عدالتی بودند و هستند که در پای خلفای بنی‌امیه قربانی شده است.

ایرانیانی که به زیارت عتبات می‌روند، در بین‌الحرمین به دنبال چیزی هستند و در نجف در پی چیز دیگری. اما رنج زیارت کوفه را به امید ردپای عدالت بر خود هموار می‌کنند تا در کوچه پس‌کوچه‌های این شهر پررنج و پر رمز و راز و پر بلیه، با علی(ع)‌ و هوایی که او تنفس کرده است، تلاقی کنند.

آنچه در پی می‌آید، حاصل قدم زدن در این شهر و اطراف آن است. به نگاهی به پیشینه و حال شهری که نامش تداعی بی‌وفایی نزد ایرانیان است. حال آن‌که نویسنده این گزارش این لقب را شایسته کوفه نمی‌داند و سعی می‌کند از حوادث این شهر بنویسد تا معلوم کند شدت ابتلائات فرود آمده بر این شهر، شاید دیگر شهرها را هم در صورت مبتلا شدن وادار به بی‌وفایی می‌کرد.

گاهی سخن از سازه‌های آبی شوشتر است و میدان نقش‌جهان، گاهی سخن از گنبد سلطانیه است و ارگ بم. گاهی در باقیمانده آنچه در سیلک مانده یا آثار شهر سوخته قدم می‌زنیم.

قدم می‌زنیم و پیوندهایمان را با سرزمین‌مان مرور می‌کنیم. اما در زمین جاهایی هم هست که پیوندگاه ما و همه انسان‌ها با آسمان است. با همان بهشتی که به گندمی از آن رانده شدیم. راه رفتن در بیت‌المقدس، در مکه، در شهر پیامبر(ص)‌، در طور سینا و در کربلا به موزه رفتن نیست.

آوردگاه تاریخی که پیوندهایمان را تا آسمان به ما نشان می‌دهد که پله‌پله تا ملاقات خدا برویم.

قدم زدن در تماشاخانه کوفه، این شهر ویران شده از بی‌وفایی هم، یکی از مصادیق میراث فرهنگی الهی است. آنجا که می‌فرماید: «سنریهم فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق( »بزودی در چشم‌اندازهای عالم و در وجود خودشان نشان آنها می‌دهم تا بر آنها حق آشکارا گردد.)

● زیارت از کوفه تا نجف

در این سال‌ها آنقدر که به واسطه وجود حرم حضرت مولی الموحدین امیرالمومنین علی‌ابن ابی‌طالب نجف در سرتاسر عالم شناخته شده است؛ کسی کوفه را نمی‌شناسد. این شهر کوچک که به واسطه توسعه نجف اشرف هم‌اینک بخشی از حوزه آن به شمار می‌رود روزگاری قطب بزرگ عالم اسلام بوده است.

بی‌تردید پس از مکه معظمه و مدینه منوره، شهری به عظمت و اهمیت کوفه در اسلام دارای جایگاه و پایگاه و محل توجه نبوده است.

بویژه در جامعه شیعی و تاریخ مکتب اهل بیت، کوفه تلاقی ۳ واقعه بزرگ تاریخی است. اول ولایت و امامت امام علی(ع)‌ در کوفه تجلی بارز یافت، دوم کوفه و نقش آن در قیام امام حسین(ع)‌ و سوم نقشی که اخبار ظهور برای کوفه به عنوان پایتخت حکومت مهدوی قائل است.

گرچه به واسطه وجود بارگاه علوی در نجف، کوفه در سال‌های متاخر در حاشیه این شهر مورد ملاحظه قرار گرفته، اما این همه باعث نمی‌شود که هرگونه تحلیل تاریخ اسلامی عراق و بین‌النهرین را معطوف به کوفه‌شناسی نکنیم.

در واقع کوفه نقطه آغازی برای فهم «تاریخ و فرهنگ اسلامی» قرن اول هجری و متعاقب آن راز تحلیل فرهنگ مردمی است که از آن به «جشنواره قومیتی تمدن اسلامی» یاد می‌شده است.

● کوفه کجاست؟

در فرهنگ عامه «کوفه گریزی و تنفر از اخلاق کوفی» یک اصل در جامعه شیعه و حتی اهل تسنن است. شاید به همین دلیل هم باشد که اطلاعات و تمایلات فرهنگ شناختی درباره آن زیاد نباشد.

نگارنده بر آن است که بسیاری از این متل‌ها، توسط «دشمنان تشیع» ترویج شده است، زیرا اهمیت کوفه نه به اشتباهات تاریخی اهالی آن بلکه در جایگاهی است که امامان شیعه برای آن قائل هستند.

امام صادق(ع)‌ می‌فرمایند: خدا را حرمی است در مکه و حرمی برای رسول‌خدا در مدینه است و حرم (جد ما)‌ امیرمومنان در کوفه...

از سویی کوفه همان شهری است که توسط امام حسین(ع)‌ برای تشکیل حکومت اسلامی و قیام حسینی انتخاب شده است.

این نشان می‌دهد که کوفه دارای پتانسیل‌های فرهنگی، اقلیمی و الهی است که چنین مورد توجه امامان شیعه قرار داشته است.

تدقیق در تاریخ این شهر نشان‌دهنده صفاتی منحصر به فرد برای این شهر تاریخی و مقدس است.

۱) کوفه بزرگ‌ترین شهری است که توسط مسلمانان بنا شده و نقطه ابتدایی تاسیس آن «تمدن اسلامی» است.

دارای سابقه بت‌پرستی و شرک نیست و جز خدای یکتا در آن پرستیده نشده است.

۲) مردم کوفه قدیم، اکثرا از مجاهدان جان بر کف اسلام بوده و از سراسر جغرافیای اسلامی (از ایران تا مصر)‌ به آن مهاجرت نموده‌اند.

این مهاجرت اقلیم کوفه را آبستن چند مشخصه انسانی کرده است:

- هسته اولیه کوفه دارای مردمی قوی و باصلابت و باایمان است.

- با توجه به تنوع قومیتی، نژادپرستی در آن کمتر از سایر جوامع سنتی عرب است.

- به لحاظ ساختار نوین اجتماعی اولین جامعه مدنی مسلمانان در آن شکل گرفته است.

۳) کوفه به لحاظ مکانی در مرکزیت جغرافیای اسلامی قرار دارد و به همین دلیل هم از نظر نظامی و هم به لحاظ اجتماعی یک نقطه تلاقی به شمار می‌رود.

۴) گرچه کوفه شهری کاملا اسلامی و مسلمان ساخت است اما ظاهرا انتخاب این مکان برای تاسیس شهر اتفاقی نبوده است. زیرا قبور انبیاء و آثار بسیاری از پیامبران باستانی در میانه آن جا دارد.

برخی از این اماکن مهم عبارتند از: قبر هود، قبر صالح، خانه ابراهیم و نوح و ادریس، دکه معراج و...

توجه به این اصل و بسیاری از ویژگی‌های ناگفته نشان می‌دهد که این شهر، دارای اهمیت بسیار بالایی در تاریخ اسلام است و تسلط به کوفه و کم رمق نگه‌داشتن آن حاشیه امن بسیاری از حاکمان و سلاطین در تاریخ اسلامی به شمار می‌رفته است.

با این تفاسیر می‌توان درک کرد که چرا تقدس و اهمیت این شهر برای اسلام شیعی شبیه تقدس بیت‌المقدس برای ادیان عبرانی (مسیحیت و یهودیت)‌ است.

گویی کوفه حاوی حسی نوستالژیک از تلاش برای تشکیل یک حکومت شیعی آزاد بوده و باقی‌مانده است.

● اماکن مقدسه کوفه

واضح است شهری که در یکی دو قرن رونق خود آبستن این همه واقعه تاریخی است یادگاران زیادی برای یادبود وقایع مختلف دارد. برخی از این میراث باقیمانده عبارتند از:

۱) مسجد بزرگ کوفه

در اهمیت مسجد بزرگ کوفه همین بس که در فقه شیعه، کسی در آن مسافر محسوب نشده و مانند مسجدالنبی و مسجدالحرام نماز در آن کامل ادا می‌شود.

این موضوع نشان‌دهنده آن است که کوفه وطن معنوی تشیع محسوب شده و مسجد کوفه، اهمیت مذهبی و معنوی بالایی دارد.

در روایات اشاره شده که یک رکعت نماز در آن پاداش هزار رکعت نماز در اماکن دیگر را دارد.

این مکان تاریخی، سرگذشت بسیار عجیبی دارد و از زمان ساختن آن وقایع بسیار مهمی به خود دیده که حتی مسجدالنبی و مسجدالحرام و بیت‌المقدس نیز به خود ندیده است.

شیعیان معتقدند بسیاری از انبیاء در مکان این مسجد به عبادت پرداخته‌اند و نمازهای مستحبی زیارت مسجد کوفه جمعا به ۷۰ رکعت نماز و دعا می‌رسد.

برخی از جایگاه‌هایی که در این مسجد ستوده می‌شود از این قرار است:

- محراب که محل شهادت حضرت علی(ع)‌ است.

- ستون توبه که در آن حضرت آدم ابوالبشر توبه نموده است.

- ستون یا دکه معراج که در آن پیامبر در شب معراج نماز خوانده‌اند.

- دکه القضاء که محل قضاوت و حکومت امام علی(ع)‌ است.

- باب الثعبان که به واسطه ورود ماری بزرگ و وحشتناک از آن به داخل مسجد و زیارت امام علی(ع)‌ توسط آن مار مورد توجه قرار گرفته بود.

- مقام و محل ساخت کشتی نوح.

در جامعه شیعی و تاریخ مکتب اهل بیت، کوفه تلاقی ۳ واقعه بزرگ تاریخی است: ولایت و امامت امام علیع‌، قیام امام حسینع‌ و پایتخت حکومت مهدوی- مزار مشاهیر و دلاوران اسلامی در اطراف آن مانند میثم تمار، مسلم ابن عقیل، مختار ابوعبیده ثقفی، هانی عروه و...

-‌ بیت الطشت که معجزنمای امیرمومنان است.

- منبر قائم، جایگاهی نمادین برای حضور امام غایب است.

در روایت آمده که این مسجد محل حکومت امام عصر(عج)‌ است و محل اقامه نماز جمعه آن حضرت نیز به شمار می‌رود. نماز جمعه‌ای که از کوفه تا کربلا (حدود ۸۰ کیلومتر)‌ امتداد خواهد داشت.

در سال‌های اخیر مسجد کوفه به واسطه بازسازی و نوسازی آن و همچنین حضور هواداران جبهه سیاسی مقتدا صدر روحانی جوان عراقی مورد توجه داخل و خارج عراق قرار گرفته است.

۲) مسجد سهله

مکان معظم دیگر کوفه، مسجد سهله است. مسجد سهله تنها مسجدی است که به اسناد معتبر، آن را به امام غایب حضرت مهدی(عج)‌ نسبت می‌دهند.

اول به دلیل این که بسیاری از تشرفات عصر غیبت کبری به حضور ایشان در مسجد سهله اتفاق افتاده و دوم این مسجد نامبرده در روایات به عنوان منزل امام عصر در زمان ظهور معرفی شده است.

خانه حضرت ابراهیم و ادریس نبی نیز در این مسجد قرار داشته است.

۳) ویرانه‌های دارالعماره

در نزدیکی مسجد کوفه ویرانه‌های قصری است که امیرمومنان هیچ‌گاه در آن سکنی نگزید. این قصر که نشانه ظلم‌های بزرگ تاریخی است، امروز تنها زباله‌دانی برای شهر کوفه است. زباله‌دانی که روزی محل آمد و شد حاکمان بزرگ و فرمانداران نامی مانند ابوموسی اشعری، ابن زیاد، مختار و عبدالله ابن زبیر بوده است.

۴) خانه منسوب به امیرمومنان

خانه‌‌ای که به صورت نمادین در زیارت کوفه از آن بازدید می‌شود مکانی است که قبلا محل سکونت یکی از خواهران امام(ع)‌ بوده و به همین واسطه امام‌علی(ع)‌ در آن رفت و آمد داشته‌اند.

دیوارکشی‌ها و ترکیب‌ خانه کاملا جدید و جعلی هستند و متاسفانه خدام این مکان با سوء استفاده از احساسات زوار، اطلاعات غلطی را به آنان داده و تبرعاتی جمع‌آوری می‌کنند.

این اطلاعات غلط نه‌تنها کوفه و خانه منسوب به امیرمومنان، بلکه تمام عراق را در برگرفته است.

سال‌های سیاه حکومت صدام کافی بوده که با خاموش شدن حوزه علمیه هزار ساله نجف، جامعه شیعه عراق در چاه ویل خرافات و عامی‌گری فرو برود. در همه جای عراق و بویژه کوفه، تمثال‌های غیرواقعی، عقاید و شمایل باطل، اطلاعات ناقص و نادرست و به فراخور آن افراطی‌گری بیداد می‌کند.

خاموش بودن چراغ دانش در نجف اشرف، خانه فکر و شخصیت عراق و کوفه را با خاک یکسان کرده است و شهری که روزی مشاهیر آن و مکتب علمی و هنری آن (کوفی)‌ دنیای اسلام را تغذیه می‌کرد، امروزه جز تلی از خاکستر تاریخ، هزاران بچه متکدی و رفت و آمد نیروهای افراط‌گرا و خشمگین چیزی برای عرضه ندارد.

۵) وادی السلام

سرزمین سلامت یا همان وادی السلام دومین قبرستان جهان اسلام است. فاصله کوفه تا غری یا همان نجف که در شبانگاه بیست و یکم ماه رمضان سال۴۰ امیرمومنان در آن تشییع شد، یک مستطیل بزرگ به مساحت ۸۰ کیلومتر مربع است.

از مسجد کوفه تا حرم مولا، حریمی است که شیعیان معتقدند ارواح صالحان از همه جای گیتی به آن انتقال داده می‌شود.

قبرهای ۵ تا ۹ طبقه حکایت از اهمیتی دارد که در طول ۱۳۹۰ سال از شهادت حضرت مولا، علاقه‌مندان برای این گورستان قائل بودند.

قبور هود و صالح نبی نیز در این وادی قرار دارد.

در میانه وادی‌السلام وقتی به اطراف نگاه کنی، فکر می‌کنی در این دنیا بجز قبر هیچ چیزی وجود ندارد. فقط قبر است و قبر و گنبد و سرداب وحشتناک.

این مکان مرموز تنها جایی است که در جنگ عراق آمریکایی‌ها از فتح آن عاجز ماندند و اینقدر به سر آن بمب و موشک ریخته‌اند که بسیاری از نقاط آن به بقایای ارگ بم پس از زلزله می‌ماند.

کف وادی سلامت پر است از سنگ‌هایی به شکل اشک که انگشترسازها آن را می‌تراشند و به عنوان «در نجف» به فروش می‌رسانند.

اهالی نجف می‌گویند این در همان اشکی است که ملائک در تشییع جنازه بر علی از دیده فرو ریختند.

● غری یا نجف؟

امام علی(ع)‌ در شرایطی به شهادت رسید که دشمنان سرسخت از بی‌حرمتی به جنازه ایشان نیز ابا نداشتند.

به همین سبب مراسم دفن امیرمومنان بسیار پنهانی صورت پذیرفت. امام حسن(ع)‌ بدن مبارک مولا را در کنار قبر پدران بشریت، آدم و نوح در ۸ کیلومتری حکومتگاه کوفه دفن نمود.

این مکان که تا زمان هارون‌الرشید مخفی بود، در سال‌های بعد به مکانی برای کسب علم و دانش و حدود ۳۵۰ سال بعد به بزرگ‌ترین مرجع علمی معارف اهل بیت تبدیل شد.

غری که در این سال‌ها به نجف اشرف معروف شده بود، پایگاه فقاهت و رهبری جهان تشیع به شمار می‌رفت و به همین لحاظ بسیاری از بزرگان دینی در این حریم به خاک آرمیده‌اند.

شیخ طوسی (شیخ‌الطائفه)‌، آیت‌الله خویی، ابوالحسن اصفهانی، سیدمصطفی خمینی، مقدس اردبیلی و....

بارگاه امیر مومنان که از همان زمان حکومت عباسی دارای قبه و بارگاه بوده بارها توسط سلاطین و بزرگان مرمت و تجدیدبنا شده، اما شاکله اصلی ساختمان کنونی یادگار دوره صفوی و تزیینات باشکوه آن همتی از نادرقلی افشار است.

در سال‌های پس از صدام، طرح‌های توسعه‌ای مانند سنگ‌کاری کف، قرنیز دیوارها و خارج کردن صحن‌ها از بن‌بست با افزودن یک حیاط بزرگ جدید با عنوان «صحن فاطمه(س)‌» توجه کافی را به حفظ اصالت و وزانت تاریخی آثار باقیمانده از این دوران را نداشته و بسیاری از آثار، کاشی‌ها و معرق‌های قدیمی تخریب شده‌اند یا آسیب دیده‌اند، اما حال و هوای حریم مقدس علوی چیزی فراتر از آینه‌کاری، طلاکاری و سنگ‌کاری‌ است.

● مویه‌هایی بر سرزمین سلامت

شاید در خبرها خوانده باشید که زائران ایرانی چقدر سخت به زیارت عتبات عالیات مشرف می‌شوند. حال آن که چیزی که اتفاق می‌افتد بسیار فراتر از آنچه منتشر می‌شود است.

مشکلاتی که به واسطه بی‌تعهدی و بی‌مسوولیتی کارگزار ایرانی و نامیزبانی و بی‌انصافی طرف عراقی (که خود در جایگاهی جدا قابل بحث و بررسی است)‌ باعث نشده که زائر خسته، اهانت‌دیده و اکثرا ملول و بیمار شده عتبات، جانش را متاع سفر نسازد و خود را به حریم حرم علوی نرساند.

در اوضاع امنیتی بغرنج عراق سرمایه و متاع زائران برای حفاظت از حرم مولا جانشان است.

آنها خوب می‌دانند علی هنوز هم تنهاست. می‌دانند اگر مانند سامرا دور حرم کمی خلوت باشد گروه‌های تکفیری برای آسیب زدن به آن بارگاه درنگ نخواهند کرد و گروه‌های افراطی که خود را ظاهرا شیعه می‌نامند، اگر حرم خلوت باشد از قتل و تسویه‌حساب شخصی در حرم امام علی(ع)‌ ابایی ندارند.

روزانه ۲ تا ۴ هزار زائر، پروانه‌وار به دور حرم علی‌ می‌چرخند تا با آمدنشان، با منافع مادی و معنوی‌شان، با اشک و آهشان، این خانه پدری، این خاک خسته از سم ستوران، کمتر پایمال قدرت‌طلبان و کج‌اندیشان گردد. کوفه و نجف گرچه سرزمین سلامت نام گرفته، اما کسی از یاد نبرده که چگونه از محراب خونین ۱۹ رمضان تا روزی که سرهای مقدس شهدای کربلا بدان حمل شد، جنگ بوده و نبرد بوده و مقاومت.

کوفی مزاجی در فرهنگ عمومی اسلام، مترادف با معانی خوبی نیست، اما باید دانست کوفیان اگر در بسیاری از ورطه‌های تاریخ و عرصه‌های دوران در امتحانات خدایی رد شده‌اند به دلیل آن است که امتحانات زیادی داشته‌اند و در میانشان انسان‌های زبده و شایسته امتحان زیاد بوده‌اند. امتحاناتی که اگر برای هر یک از اقوام دیگر جهان اسلام رخ بدهد، معلوم نیست نتیجه آن، چه از آب دربیاید.

کوفه و نجف میراث معنوی برای اندیشیدن به این حقایق مخفی در دل تاریخ است.

به مبارکی نام علی، بر گور پنهان ابن زیادها و حجاج‌ها با صدای مقدس زینب باید شنید که «العاقبه للمتقین.»

این پیامی است که زائر علی با مویه‌های تاریخی‌اش در سرزمین سلامت به همراه کاروان اسیران کربلا و در امتداد معدود تشییع‌کنندگان پیکر مولا باید از زمین و زمان بشنود و برای روزگار خود به ارمغان ببرد.

محمدصادق دهنادی