نگاهی به دولت الکترونیکی

امروزه با پیشرفت فن آوری اطلاعات وارتباطات, شاهدتأثیرگذاری این فن آوری برجوانب مختلف زندگی هستیم تجارت الکترونیکی و بازاریابی الکترونیکی نمونه هایی ازاین تأثیرگذاری هستند

امروزه با پیشرفت فن آوری اطلاعات وارتباطات، شاهدتأثیرگذاری این فن آوری برجوانب مختلف زندگی هستیم. تجارت الکترونیکی و بازاریابی الکترونیکی نمونه هایی ازاین تأثیرگذاری هستند.

دولت الکترونیکی, که استفاده ازاین تعبیر در محاورات و سخنرانیها بیش ازچهار سال نیست که مرسوم شده, یک مثال دیگر از این نوع تأثیرگذاری است که ازلحاظ نقشی که در جوامع انسانی بازی خواهد کرد, با نمونه های گذشته تفاوتهای زیادی دارد. هرچندمحتوای نظری این مفهوم ازجامعیّت لازم برخوردار نیست, دراین مقاله سعی شده است که مطالب مهم, راجع به دولت الکترونیکی, که درمنابع مختلف برسر آنها اتّفاق نظروجوددارد, جمع آوری وارائه گردد. مقدّمه: هرچندعدّه ای دولت الکترونیکی رایک نوع تجارت الکترونیکی درسطح ایالت یا کشورمی دانند, بعضی تحوّلی را که دولت الکترونیکی به وجود خواهد آورد, همتای تحوّل ناشی از انقلاب صنعتی دراروپامی دانند. به هرحال ایده خدمات, درتمام ۳۶۵روز سال ودر تمام اوقات ۲۴ساعت, باپدیدارشدن دولت الکترونیکی جامه عمل پوشیده است. دولت الکترونیکی جوانب گوناگونی دارد. ازآن جمله می توان به جنبه های تکنیکی, اقتصاداجتماعی, مردم سالارانه وموارد دیگراشاره کرد. علی رغم مزایا وقابلیّتهای فراوانی که برای دولت الکترونیکی متصوّراست, موضوع تازه ای است که تحوّلات گسترده ای رابه دنبال خواهدداشت. به همین خاطر استفاده ازآن نیازبه بسترسازی مناسب درجامعه دارد. مطالب تکمیلی دراین مورددرادامه مقاله خواهدآمد, ولی راهکاری که دربعضی منابع, برای جلوگیری ازواکنشهای ناگهانی درقبال این تحوّلات, پیشنهاد شده است, شروع آهسته وآرام وگسترش سریع است. علّت اتّخاذ چنین راهکاری, بادرنظر گرفتن تأثیرات وپیامدهای ناشی ازبکارگرفتن دولت الکترونیکی, معقول ومنطقی به نظرمی رسد که دربدنة مقاله بدان پرداخته خواهد شد. دولت الکترونیکی, مطلبی نووجدیددردنیای پیشرفتهای مبتنی برفن آوری اطّلاعات می باشد. به همین دلیل مفاهیم ومطالب وابسته به آن بسیار پراکنده وبعضاً متناقض می باشند. در این مقاله سعی شده است که مطالبی منسجم ازاین منابع پراکنده استخراج و ارائه گردد.

در ادامه مقاله به مزایا ومعایب دولت الکترونیکی, رسانةمنتخب برای دولت الکترونیکی, انتظاراتی که مردم ازدولت الکترونیکی دارند, مشکلات پیاده سازی یک دولت الکترونیکی و مطلبی تحت عنوان مردم سالاری الکترونیکی خواهیم پرداخت. درلابلای مطالبی که ارائه می گردند, بعضاًمثالهایی ازگزارشها وتحقیقات مختلف که به صورت عملی انجام شده اند, آورده خواهد شد.

● تعاریف

پیرومطلبی که درمقدّمه ذکرشد, تعاریف متعدّدی ازدولت الکترونیکی, ارائه شده است. ازبین این تعاریف, برخی از آنهاکه در منابع معتبرتر یافته شده اند, ارائه می گردد:

۱) دولت الکترونیکی: استفاده ازقابلیتهای فن آوری اطّلاعات وارتباطات, برای دوباره ساختن یک دولت است.

۲) دولت الکترونیکی: اطلاعات دیجیتال و سرویسهای اقتصادی بهنگام است, که به شهروندان ارائه می گردد.

۳) دولت الکترونیکی: شیوه ای برای دولتها به منظور استفاده از فن آوری جدید می باشد که به افراد, تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطّلاعات و خدمات دولتی, اصلاح کیفیّت خدمات وارائة فرصتهای گسترده تر برای شرکت در فرآیندها ونهادهای مردم سالار رافراهم می سازد.

۴) دولت الکترونیکی: ترکیبی ازفن آوری اطّلاعات وشبکة اطّلاع رسانی تارعنکبوتی جهانی به منظور ارائة خدمات, بطور مستقیم به عامة مردم است. نقطة مشترکی که در همة تعریفها دیده می شود, استفاده ازفن آوری اطّلاعات است . احتمالاًدرآینده باروشنترشدن جوانب مختلف دولت الکترونیکی, شاهدارائة تعاریف جامع, مانع وبهتری از دولت الکترونیکی خواهیم بود.

● مزایای دولت الکترونیکی

رویکردکلّی در دولت الکترونیکی, توجّه بیشتر به شهروندان است. امّااز دیگر مزایای مهم دولت الکترونیکی, می توان به مواردزیراشاره کرد:

▪ قادرساختن شهروندان به مشارکت فعّالتر در اقتصادوسیاست

▪ فشرده سازی, مؤثّرسازی وقابل تعریف بودن خدمات توسّط شهروندان

▪ بهینه سازی کیفیّت سیستمهای تصمیم گیری وسیاست گذاری

▪ کاهش هزینه های دولت به دلیل صرفه جویی درزمان ,مصرف کاغذوموارددیگر

▪ فراهم شدن قابلیّت انعطاف بیشتردر شیوه طرّاحی واداره دولت

▪ افزایش روابط میان شهروندان ودولت وقویتر شدن سیستمهای مردم سالار

▪ صرفه جویی درزمانی که ازطرف شهروندان برای استفاده ازخدمات صرف می شود.

نکات بالاتنهابخشی ازمزایای داشتن دولت الکترونیکی است. ازنقطه نظرشهروندان شایدمهمترین مطلب, رهاشدن ازقیدوبندکاغذبازیهای مرسوم اداری ودرنتیجه صرفه جویی درزمان باشد. مشارکت بیشترمردم ورضایت آنهانیز مهمترین مزیّت دولت الکترونیکی برای دولتمردان است.

● عوامل مؤثّردرایجاددولت الکترونیکی

جادارددرادامه مزایایی که ازدولت الکترونیکی برشمرده شد, عوامل مؤثّری راکه درتسریع راه اندازی این مفهوم, دریکی ازمقالات به آن اشاره شده بودذکرشود:

▪ فن آوری: بدون شک دولت الکترونیکی موضوعی است که بربستر یک فن آوری پیشرفته, فرصت ظهورپیدامی کند. دراین میان گسترش پایگاه داده های یکپارچه ای که توسط آن هرفردی رابه طوریگانه شناخت, نقش مؤثّرتری رادارد. گواینکه این عنوان جزءعوامل تأثیرگذاربرهمه گیرشدن استفاده از دولت الکترونیکی ذکرشده است, ولی درقسمت عوامل بازدارندة پیاده سازی خواهیم دیدکه این عنوان وعنوان بعدی درذیل عوامل بازدارنده درجهت پیاده سازی دولت الکترونیکی هستند.

▪ سرمایه گذاری گسترده: دولت الکترونیکی ازجهت تأسیس, اصلاًارزان نیست. مخصوصاًهزینه های ابتدایی بسیاربالاست. این عنوان نیزمانندعنوان قبلی, همان طورکه گفته شد, ازگلوگاههای تحقّق یک دولت الکترونیکی هستندکه گذشتن ازاین دوراه رابرای شکل گرفتن دولت الکترونیکی هموارمی سازد. درقسمت موانع پیاده سازی دولت الکترونیکی به این دو عنوان برخواهیم گشت.

▪ قوانین راهگشا: جاافتادن فرهنگ استفاده از دولت الکترونیکی نیازبه تصویب قوانینی داردکه اعتبارخدمات این دولت رابه رسمیّت بشناسدوقابل استنادبودن مدارک دولت الکترونیکی رامجازبداند. به عنوان مثال یکی ازمفاهیمی که در دولت الکترونیکی مصداق پیدامی کند, امضای دیجیتال است. این نوع امضاها درآینده, درمبادلات الکترونیکی تحت رسانه ای که در دولت الکترونیکی استفاده خواهدشد, همان نقشی رابازی خواهندکردکه امروزه امضاهای معمولی بازی می کنند.به هنگام استفاده ازامضای دیجیتال بایدقوانینی برای تطبیق امضاهاوجودداشته باشدتاهم جلوی سوء استفاده گرفته شود وهم افراد جامعه, اطمینان خاطررا برای استفاده ازآن داشته باشند.

موانع استفاده ازدولت الکترونیکی: یکی ازمهمترین اهداف دولت الکترونیکی, فراهم آوردن شرایطی برای مشارکت همه مردم دردولت وفعّالیتهای آن است. شاید بزرگترین مسأله دراین راستا, رسانه ای باشدکه بایدزمینه این مشارکت رافراهم نماید.

رسانه های مختلفی که برای این منظور پیشنهاد شده اند, دربخش دیگری موردبررسی قرارخواهندگرفت, ولی بدون شک رسانه ای که امروزه به صورت پیش فرض برای این کاردرنظرگرفته می شود, اینترنت است. موانعی که درجهت استفاده ازاینترنت برای آحاد افرادیک جامعه وجوددارد, یکی ازاصلیترین موانع همه گیرشدن این موضوع می باشد. در همین راستا تحقیقات وگزارشهای مختلفی در نقاط گوناگون دنیا ارائه شده است که به برخی ازآنها به عنوان شاهدی بر این مدّعا اشاره می شود:

درتحقیقی که درایالت تگزاس آمریکاانجام شده است, چهارمانع به عنوان موانع اصلی استفاده از اینترنت درجهت گسترش دولت الکترونیکی عنوان شده است. بادقّت دراین موارد می توان آنها راعمومیّت دادومی توان گفت که این مشکلات در هر جامعه ای وجود دارد:

۱) موانع جغرافیایی: بعضی ازمناطق به صورت سنّتی, مناطقی روستایی وکشاورزی هستند.فراهم کنندگان اینترنت هم به این مناطق که شایداشتیاقی ازسوی خودشان هم برای دسترسی به اینترنت وجود ندارد, اقبالی نشان نمی دهند.

۲) موانع اقتصادی: اقشارکم درآمدازپس هزینه های استفاده از اینترنت برنمی آیند. حدّاقل امکانات استفاده از اینترنت, یک رایانه شخصی ویک خط اتّصال به اینترنت است, که تهیّة آنهاهزینة قابل توجّهی می طلبد. شایدبه نظربرسدکه هزینة استفاده از اینترنت, مانع جدّیی برسرراه استفاده از دولت الکترونیکی نمی باشد. ولی بایدبه این نکته توجّه کرد که مخاطب دولت الکترونیکی همه اقشار مردم هستندووجودعدّه ای که مانع اقتصادی مهمترین دلیل عدم دسترسی آنها به اینترنت است, قابل انکارنیست.

۳) موانع زبانی : حضوراتباع خارجی که بازبان رسمی منطقه آشنانیستند, مانع سوم است. درسطح کلّی تربعضی ازخدمات دولت الکترونیکی مربوط به اتباع کشورهای دیگراست. برقرارکردن رابطه بااینگونه افرادومشکلاتی که برسرترجمه موارد موجوداست, نیزجزء موانع زبانی حساب می شود.

۴) مانع ناشی ازافرادمعلول وناتوان: چون بخشی ازمخاطبان دولت الکترونیکی, اینگونه افرادهستند, باید این موردرانیز به حساب آوریم. علاوه براین درمنبعی دیگر, از موانع دیگری نظیرکم سوادی به عنوان مشکلات فراگیر شدن استفاده از اینترنت یاد شده است.

یکی ازمزایای دولت الکترونیکی عدم تبعیض بین افراد, هنگام ارائة خدمات می باشد. درحالت ایده آل, با استفاده از دولت الکترونیکی, دیگرمسائلی مانند رانت خواری وپارتی بازی وجود نخواهدداشت, ومی توان تاحدودی به تحقّق عدالت امیدواربود. امّامعضل بالقوّه ای که پیش می آید , شکافی است که بین مردم ازجهت دسترسی یاعدم دسترسی به منابع دولت الکترونیکی وجوددارد.

مشکل دیگردرزمینه شناسایی افرادحین استفاده ازخدمات دولت الکترونیکی می باشد. خدمات مختلف دولت الکترونیکی مانندمالیات, خدمات بهداشتی, قوانین مهاجرت وغیره به مقداری عملیات تشخیص هویت نیازدارد. عملیات دقیق شناسایی جلوی سوء استفاده ازامکانات دولت الکترونیکی رانیزمی گیرد. به هرحال جلب اعتمادعمومی مردم نسبت به توانایی دولت الکترونیکی برای حفظ امنیّت اطّلاعات و پیشگیری از سوء استفاده, عنصری کلیدی درراه موفقیّت دولت الکترونیکی می باشد. برای حل این مشکل, راه حلی که دریکی ازمنابع به آن اشاره شده بود, بکارگیری کارتهای تصدیق بود. احتمالاً این کارتها مشابه کارتهای شناساییهستند, با امکانات خاصّ خود, مثلاًاینکه بتوان کارت خوانهای مربوطه را به راحتی, حتّی روی رایانه های شخصی نیزنصب کرد.

همچنین, مردم باید بتوانندبه راحتی ازخدمات دولت الکترونیکی استفاده کنند, والّا عدم دسترسی مناسب به استفاده ازامکانات سبب ایجادذهنیت منفی درمردم می شود.

رسانة منتخب برای دولت الکترونیکی: یک سؤال مهم این است که مردم چگونه ازامکانات دولت الکترونیکی استفاده خواهندکرد؟

همانطور که درقسمتهای قبل این مقاله بدان اشاره شد,مهمترین رسانه ای که امروزه برای پاسخ به این سؤال درنظرگرفته می شود, اینترنت است. درهمانجاهم مسائل مربوط به اینترنت عنوان شد. امّاعلاوه بر اینترنت, درمنابع مختلف رسانه های دیگری نیزبرای این منظور پیشنهادشده اند که دراین قسمت به بررسی آنها می پردازیم:

از جمله رسانه های پیشنهادی, می توان به تلفنهای همراهی که قابلیّت اتّصال به شبکه رادارند, اشاره کرد. شایدباتوجّه به پیشرفت سریعی که امروزه تلفنهای همراه دارند, دستیابی به چنین وسیله ای درآینده نزدیک ممکن باشد. ولی عیب بزرگی که تلفنهای همراه دارند, اندازه بسیار کوچکشان است. به هرحال صفحه نمایش بسیارکوچک وصفحه کلیدمحدود تلفنهای همراه, استفاده ازخدمات دولت الکترونیکی رابرای کاربران دشوار می کند. اگراین مشکل به نحوی بتواندحل شود, می توان به نقش عمدة این وسیله در آیندة استفاده از اینترنت وخدمات مبتنی برآن ازجمله دولت الکترونیکی امیدواربود.

رسانه دیگری که مطرح شده است, تلویزیونهای دیجیتال هستند, که البتّه آشناشدن مردم باآنها واینکه برای استفاده از دولت الکترونیکی خودرا باآنها هماهنگ سازند, زمانی راطلب می کندکه شایدبتوان گفت که نمی توان سهم تلویزیونهای دیجیتال را درمیان رسانه های مذکور قابل توجّه دانست.

وسیله دیگر استفاده ازباجه های مخصوص برای بهره برداری از امکانات دولت الکترونیکی است. کاستیهای استفاده از باجه ها, کاستیهایی است که برای باجه های مشابه مانند باجه های تلفن متصوّراست, که احتمالاً مهمترین آنها, معطّلی در صفهای کوتاه وبلند برای استفاده از باجه باشد!!!

● مردم چه می خواهند؟

دراین قسمت به بیان انتظارات مردم از دولت الکترونیکی که به عنوان نمونه ازدومنبع متفاوت ارائه می گردند, می پردازیم.

نمونه اول توسط دانشگاه آلبانی واقع درایالت نیویورک, انجام شده است. بنا برگزارش آنهارئوس مطالبی که جامعه ومردم از دولت الکترونیکی توقّع دارد, عبارتنداز:

▪ تجدیداعتبارگواهینامه رانندگی

▪ ثبت نام برای رأی

▪ اطّلاعات مربوط به پارکهای ایالتی وامکان رزروآنها

▪ امکان رأی دادن بربستر اینترنت

▪ دسترسی به امکان خریدآسان

▪ تنظیم مدارک مربوط به تولّد, فوت وازدواج

▪ پرداخت مالیات

▪ دریافت پروانه های شکاروماهیگیری

▪ دریافت اطّلاعات پزشکی بروزازمراکزمربوطه

● مشکلات پیاده سازی دولت الکترونیکی

ازلحاظ تکنیکی برای پیاده سازی دولت الکترونیکی موانع جدّی وجوددارد. بهتراست قبل ازبرشمردن این مشکلات درموردکشورهایی که دراین زمینه گامهایی رابرداشته اندمطلبی ارائه کنیم:

درضمن جستجوهایی که برای یافتن منابع جهت تهیّة این مقاله صورت گرفت, نام کشورهایی نظیر نیوزیلند, فنلاند, کانادا, استرالیا, انگلستان وآمریکا ازنظرتحقیقات وکارهای عملی که دراین زمینه صورت داده بودند, کاملاًمبرّزومشخّص بود. طبق اظهارنظریکی ازمنابع معتبر کشورهای فنلاندواسترالیاحتّی ازآمریکاوکانادادراین زمینه جلوترهستند. البتّه واضح وروشن است که پیاده سازی یک دولت الکترونیکی( همانطور که درموانع همه گیرشدن استفاده ازاینترنت آمد), گذشته ازمسائل فن آوری وتکنیکی, به شرایط جمعیّتی وجغرافیایی نیزوابسته است. بادرنظرگرفتن این مسائل شایدبتوان عنوان کرد که مشکلتربودن پیاده سازی دولت الکترونیکی درکشورگسترده وپهناورآمریکا, که دارای جمعیّت زیاد واتباع خارجی فراوان است, ازپیاده سازی آن درکشورکوچکتروکم جمعیّت ترفنلاندامری طبیعی است. اگربخواهیم نگاهی به رئوس مشکلات موجوددرراه پیاده سازی یک دولت الکترونیکی بیندازیم, این عناوین جلب نظرمی کنند: • سرمایه گذاری زیاد: دولت الکترونیکی سرمایه گذاری اولیةفراوانی راطلب می کندوبازگشت سرمایه نیزسریع نیست. به همین علّت خطرگام نهادن دراین راه اوّلین عامل سلبیّه درراه تحقّق آن است.

▪ امنیت اطّلاعات: این مسأله تاکنون چندین بارتحت عناوین مختلف دراین مقاله مطرح شده است که قاعدتاًاهمیّت آنرانشان می دهد. یک نکته دراین مورد که تاکنون مطرح نشده است, مرزبندی بین اطّلاعات محرمانه وغیرمحرمانه می باشد. به عبارت دیگر دولت الکترونیکی بعضی ازاطّلاعات رابایدبدون محدودیّت دراختیارشهروندان ودیگرمخاطبان خودقراردهد. ضمناًدسته ای ازاطّلاعات می بایست برای برخی ازمخاطبان غیرقابل دسترسی باشد. تعریف ومشخّص کردن این مرزبندیها خود, کارمشکل ودقیقی است, ضمن اینکه پس ازتعریف این مرزبندیها, پیاده سازی یک سیستم با آن مشخّصات نیز کاربسیاردشواری است.

▪ پایگاه داده های گسترده: باتوجّه به حجم اطّلاعات مورداستفاده دردولت الکترونیکی, تصوّراینکه این اطّلاعات رابتوان روی یک سیستم یکپارچه نگهداری کرد, غیرممکن به نظرمی رسد. بادرنظرگرفتن این مسأله, مشکلات زیادی درراه استفاده ازپایگاه داده های گسترده وجوددارد. هنگامی که یک سیستم می خواهداطّلاعاتی راکه ازیک کاربرگرفته, ذخیره کند, باید اطّلاعات رابه مقاصدمختلفی ارسال نماید

● مردم سالاری الکترونیکی

یکی ازمفاهیم جدیدی که درارتباط با مفهوم دولت الکترونیکی شکل گرفته است, مردم سالاری الکترونیکی می باشد. مردم سالاری الکترونیکی, شامل مبارزات انتخاباتی, برگزاری انتخابات,ثبت نام رأی دهندگان, نظرسنجی عمومی,ارتباط میان نمایندگان منتخب ومردم رأی دهنده می باشد, تلاش دیگری درجهت تأمین هدف اصلی دولت الکترونیکی, که همان افزایش مشارکت مردمی است, می باشد.

همةمواردذکرشده با استفاده ازامکانات دولت الکترونیکی وبراساس مفاهیم آن انجام می شود. متحقّق شدن هریک ازمواردی که به آنهااشاره شد, مزایای زیادی رابه دنبال خواهدداشت. به عنوان مثال مبارزات انتخاباتی, معمولاًفرآیندی است که درآن مقدارزیادی کاغذومواد دیگری که درتبلیغات به کارمی رود, اسراف می شود.ازطرف دیگر, چهرةشهرها نیزبعدازانجام انتخابات به خاطراین رقابتها, مملوّازپوستهای تبلیغاتی است. پاک کردن شهرازاین پوسترها خودانرژی وزمان زیادی صرف می کند. تمام این مشکلات بابرگزاری فرآیند انتخابات برروی رسانةمورد استفاده در دولت الکترونیکی حل خواهدشد.برای دیگرموارداشاره شده هم چنین مزایایی مترتّب است.

● نتیجه گیری

دولت الکترونیکی قابلیّتهای زیادی داردکه شایدمهمترین آنها, تغییردرروش تعاملها و برخوردهای مردم بادولتمردان باشد. این نوع دولت مزایاومعایبی دارد, که اهمّ مزیّات آن مشارکت بیشترمردم دردولت وبالطّبع تقویّت مردم سالاری ودرنتیجه رضایت بیشترمردم است. مهمترین عیب وکاستی رانیزمی توان موانع عملی پیاده سازی ومشکلاتی که درراه اشاعةفرهنگ استفاده ازآن وجوددارد, عنوان نمود. هدف دراین مقاله معرّفی اجمالی دولت الکترونیکی بوده است. غیرازمطالبی که مطرح شد, نکات دیگری نیزدرمورد درلت الکترونیکی می توانست موردبررسی قرارگیرد, امّا اهمّ مطالب به نظرنویسنده, عنوانهایی بود که مطرح شدند.

نویسنده : میثم رودی

منابع:

صفرابراهیمی, محمّدبختیاری " دولت الکترونیکی (E-Government) " همایش جهانی شهرهای الکترونیکی واینترنتی, ۱۱-۱۳ اردیبهشت ۱۳۸۰, جزیرةکیش Brendan Boyle, “Electronic Government for

New Zealand: Managing the Transition”, University of Otago,۱۹۹۰ Department of Information Resources, Texas (Austin) ,”Electronic Access Issues Involved in Electronic Government” E. Tambouris, S. Gorilas & G. Boukis, “Investigation of Electronic Government”, Athens, Greece Janet Caldow, “The Quest for Electronic Government: A Defining Vision”, IBM Corporation