افت تحصیلی و روشهای مقابله با آن

کاربرد اصطلاح افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش, از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می کند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه را که باید به محصول نهایی تبدیل می شد, تلف کرده و نتیجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورده است

کاربرد اصطلاح افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش، از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می‌کند که بخشی از سرمایه‌ و مواد اولیه را که باید به محصول نهایی تبدیل می‌شد، تلف کرده و نتیجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورده است. البته کاربرد اصطلاح قصور و واماندگی در تحصیل مطلوب‌تر است.

وقتی صحبت از افت تحصیلی می‌شود، منظور تکرار پایه تحصیلی در یک دوره و ترک تحصیل پیش از پایان دوره است. به عبارت دیگر افت تحصیلی شامل جنبه‌های مختلف شکست تحصیلی، چون غیبت مطلق از مدرسه، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی، نسبت میان سال‌های تحصیلی دانش‌آموز و سال‌های مقرر آموزش و کیفیت نازل تحصیلات می‌شود.

منظور از افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی و درسی دانش‌آموز از سطح رضایت بخش و سطح نامطلوب است. ‌

افت تحصیلی یعنی دانش‌آموز در هنگام تحصیل بعد از یک دوره موفقیت تحصیلی یا متوسط، به تدریج ظرفیت یادگیری او کاهش یافته و یا تکرار پایه تحصیلی داشته باشد. به طور کلی نمرات او نسبت به ماه قبل یا سال‌های قبل سیر نزولی محسوس از خود نشان می‌دهد. ‌

افت تحصیلی به عنوان شاخص اتلاف آموزشی، از نظر مفهوم عام به هرگونه ضعف در سوادآموزی و یا وجود بیسوادی گفته می‌شود اما از نظر مفهوم خاص عبارت از محقق نشدن انتظارات آموزشی و شکست در اهداف آموزشی است.

ٓ● مبانی روانشناختی

▪ شرایط اجتماعی و اقتصادی: کودکانی که والدین آنها از قدرت اقتصادی و اجتماعی پایین‌تری برخوردارند و خانواده‌های آنها با محرومیت‌های اقتصادی مواجه می‌باشند، افت تحصیلی بیشتری دارند.

▪ شرایط آموزشی و امکانات مطلوب تحصیلی: در صورتی که از حواس مختلف انسان برای اندازه‌گیری استفاده شود، مسلماً یادگیری راحت‌تر و عمیق‌تر صورت می‌گیرد و شرایط و امکانات آموزشی به تحقق این امر کمک شایانی می‌کند. نبود امکانات مطلوب تحصیلی و شرایط آموزشی معمولاً عواملی هستند که در ایجاد افت تحصیلی مؤثرند.

▪ شرایط فیزیولوژیک یاد گیرنده: معمولاً شرایط فیزیولوژیک دانش‌آموزان در مدارس ما مورد غفلت قرار می‌گیرند.

بعضی‌ها دچار ضعف شنوایی هستند و بعضی ضعف بینایی دارند. مسأله دیگر گرسنگی کودکان است. تحقیقات نشان داده است دانش‌آموزانی که از تغذیه مناسب برخوردارند، کمتر دچار افت تحصیلی می‌شوند.

▪ شرایط روانی و حرکتی: مانند دانش‌آموزانی که مبتلا به صرع هستند یا دانش‌آموزانی که دچار لکنت زبانند نمی‌توانند افکار خود را بازگو کنند. دائماً در فشار روانی، اضطراب و تنش هستند.

▪ سازش نایافتگی رفتاری: کودکانی که به ناسازگاری عاطفی مبتلا هستند، از نظر رفتاری با محیط سازش ندارند و از یک تعامل بین فردی به نحو مطلوب برخوردار نیستند. این کودکان در مدارس چون سازگاری با خود و محیط ندارند، افت تحصیلی بیشتری دارند.

▪ شرایط عاطفی و روانی: شاید بتوان گفت این مورد در کشور ما عامل اصلی افت تحصیلی است. همواره سخن بر سر این است که میان ظرفیت بالقوه کودکان و آنچه انجام می‌دهند، فاصله‌ای وجود دارد.

امروزه روانشناسان معتقدند نباید صرفاً به دنبال سنجش هوش کودکان بود بلکه، باید ظرفیت یادگیری آنها را به دست آورد، زیرا همواره ظرفیت یادگیری بچه‌ها بسیار بیشتر از آن است که می‌آموزند.‌

● عمده‌ترین دلائل افت تحصیلی

۱) عوامل فردی: شامل هوش، توجه و دقت، انگیزه و هیجانات و آشفتگی‌های عاطفی و نارسایی‌های جسمی. ‌

۲) عوامل خانوادگی: شامل روابط خانوادگی، فقر مالی و اقتصادی، فقر فرهنگی والدین.

۳) علل آموزشی مدرسه: شامل شیوه تدریس معلم، برنامه درسی مدرسه، پیشداوری معلم، شرایط فیزیکی کلاس و ارزیابی‌های نادرست معلمان از عملکرد دانش‌آموزان.

● راهکارها

افت تحصیلی موضوعی غیرقابل حل نیست. اما حل آن هم یکباره و ناگهانی و با شیوه‌های آنی میسر نیست. برای مقابله با این پدیده، به برنامه‌ریزی‌های درازمدت و زیربنایی نیاز است که براساس واقعیت‌های اجتماعی باشند و ضمانت اجرایی به عنوان یکی از اصول برنامه‌ریزی آموزشی را داشته ‌باشند. ‌

الف) برنامه‌های درازمدت یا بنیادی: این برنامه‌ها تدابیر زیربنایی است که یک سیاست کلی را در نظام آموزشی می‌طلبد. برخی از جزئیات این روش‌ها عبارتند از:‌

▪‌ تجدیدنظر در نظام ارزشیابی.

▪ کاهش تعداد دانش‌آموزان هر کلاس.

▪ ارزیابی هوشی دانش‌آموزان قبل از دبستان.

▪ فراهم کردن امکانات آموزش و پرورش.

ب) برنامه‌های کوتاه مدت: جزئیات این برنامه‌ها به شرح زیر است:

▪ تهیه به موقع کتاب‌های درسی و فراهم آوردن وسایل کمک آموزشی.‌

▪‌ همکاری نزدیک اولیا، مدرسه و والدین.

▪ ارزیابی عملکرد معلمان و تشویق معلمان کارآمد.

▪ تقویت انگیزه‌های درونی دانش‌آموزان.

● خسارت ها

۱) هزینه‌های تحمیل شده به دولت که شامل:‌

الف) اتلاف هزینه‌های جاری اداره مؤسسات آموزشی توسط دولت.

ب) اتلاف سرمایه‌گذاری‌های ثابت برای ساخت و تجهیز فضاهای آموزشی و پرورشی.

۲) هزینه‌های تحمیل شده بر خانواده شامل:

الف) اتلاف هزینه‌های مستقیم خانواده مثل پرداخت حق ثبت نام و هزینه‌ لوازم‌التحریر.

ب) اتلاف هزینه‌های حمل و نقل. ارتباطات برای رفت و آمد دانش‌آموزان به مدرسه.

۳) خسارت‌های وارده به دانش‌آموزان شکست خورده شامل:

الف) هزینه فرصت از دست رفته بر اثر دیرتر راه یافتن به بازار کار.

ب) خسارت‌های دیگری که بر فرد وارد می‌شود مثل هزینه‌ واقعی سرخوردگی، احساس حقارت و بی‌کفایتی و خودپنداری منفی. ‌

● نتیجه‌گیری

افت تحصیلی به عنوان قدیمی‌ترین و بحث‌ انگیزترین مسأله آموزش و پرورش ایران در دهه‌های اخیر بوده است که فاصله میان وضعیت علمی موجود فراگیران با وضعیت مورد انتظار آنها از حد معقول و مقبول آن فراتر رفته است و منجر به خسارت‌های اقتصادی، روانی و اجتماعی شده است.

تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد در کشور ما شکست تحصیلی زیاد و پرحجم بوده و از همان سال اول ابتدایی گریبانگیر برخی از دانش‌آموزان می‌شود. تحلیل‌های آماری نشان می‌دهند که این پدیده در ایران نیز همانند سایر جوامع گزینشی بوده و همه طبقات به یک نسبت با آن مواجه نیستند. ‌

این امر در مناطق محروم و روستایی و در میان حاشیه‌نشینان شهر ما بسیار عمیق‌تر است.

مهندس امیرعباس میرزاخانی دبیر منطقه ۸ تهران‌