عوامل اضطراب در دانش آموزان

رسیدن به اهداف آموزشی که مدارس به عنوان هدف اساسی خود به آنها توجه دارند, مستلزم تأمین بهداشت روانی دانش آموزان است

رسیدن به اهداف آموزشی که مدارس به عنوان هدف اساسی خود به ‌آنها توجه دارند، مستلزم تأمین بهداشت روانی دانش‌آموزان است. تحقیقات متعدد نشان می‌دهد که سلامت روانی دانش‌‌آموزان با پیشرفت تحصیلی آنها ارتباط دارد و دانش‌آموزانی که به نحوی از مشکلات روانی یا از نبود بهداشت روانی مناسب رنج می‌برند، اغلب با افت تحصیلی مواجه هستند. بنابراین ضروری به نظر می‌رسد جهت تأمین شرایط مناسب برای نیل به اهداف آموزشی، تربیتی و تضمین سلامت افراد جامعه در سنین مختلف، عوامل بازدارنده آن را موردبررسی قرار داد.

● استرس چیست؟

استرس (فشار عصبی) از نظر لغوی از کلمه لاتین استرینجر به مفهوم به هم رفتن و قبض شدن گرفته شده است و در زبان فارسی معادل‌های تکانه عصبی، فشار روانی، تنیدگی و نگرانی برای آن عنوان شده است.

● عوامل استرس در مدارس

۱) استرس امتحان

امتحانات یکی از مهمترین عوامل استرس‌زا در مدارس و دانشگاه‌ها هستند که پیامدهای روان ـ‌ فیزیولوژیک مختلفی دارند. اما اثرات آنها بر کودکان موردتوجه قرار نگرفته است. این مطالعه برای بررسی اثرات استرس امتحانات نهایی بر فعالیت محور هیپوتالاموس ـ هیپوفیز ـ آدرنال (تغییرات کورتیزول بزاقی) و فعالیت دستگاه اعصاب خودکار (نبض) در کودکان انجام شد.

پس از بررسی، ۱۰۰ دانش‌آموز (۵۰ پسر و ۵۰ دختر) پایه پنجم دبستان از دو مدرسه در منطقه ۵ آموزش و پرورش تهران به صورت تصادفی انتخاب شدند و به سؤالات پرسشنامه‌های شخصیتی نوجوانان آیزنک پاسخ دادند. پس از اطمینان از سلامت جسمی و روانی آنها براساس پرونده بهداشتی و معاینات بالینی و کنترل متغیرهای خواب، تغذیه، دارو و ورزش، نمونه‌های بزاقی و نبض آنها پنج بار یعنی بار اول یک هفته قبل از امتحانات نهایی و سه بار در طول امتحانات ریاضی، تاریخ و علوم و بار پنجم یک هفته پس از امتحانات در ساعت ۹ تا ۱۰ صبح گرفته و میزان کورتیزول بزاقی تعیین شد.

این مطالعه نشان داد که امتحانات نهایی به عنوان منابع استرس‌زا، کورتیزول بزاقی و نبض کودکان را افزایش می‌دهند و افزایش کورتیزول تحت تأٍثیر شخصیت و افزایش نبض تحت تأثیر جنسیت کودکان است.

اما در امر اجرا ارزشیابی توصیفی که در واقع الگوی کیفی است برای رسیدن به عمق و کیفیت یادگیری همه جانبه دانش‌آموزان در جهت اصلاح و بهبود و توسعه مهارت‌ها، دانش‌ها و نگرش‌های دانش‌آموزان تحقیق ادامه یافت.

هدف از تحقیق حاضر استنباط، پیرامون این مطلب بود که آیا ارزشیابی توصیفی بر پیشرفت تحصیلی و اضطراب امتحان تأثیر می‌گذارد؟ بدین منظور از ۵منطقه تهران (۱، ۹، ۵، ۱۶، ۱۲) که از آنها ارزشیابی توصیفی به عمل می‌آید، چهار منطقه (۱، ۵، ۹، ۱۶) انتخاب شد و پرسشنامه اضطراب امتحان و آزمون پیشرفت تحصیلی درس ریاضی و فارسی برای کلاس دوم ابتدایی طراحی و اجرا شد. همچنین این آزمون و پرسشنامه برای گروه همتای آن، که از آنها ارزشیابی سنتی به عمل می‌آید، نیز اجرا شد.

با استفاده از تحلیل و اریانس به این نتیجه رسیدیم که:

الف) تفاوت بین نمرات فارسی و ریاضی (پیشرفت تحصیلی) دانش‌آموزانی که ارزشیابی سنتی دارند و دانش‌آموزانی که ارزشیابی توصیفی دارند معنی‌دار است و نمرات دانش‌آموزانی که ارزشیابی توصیفی می‌شوند بالاتر است.

ب) دانش‌آموزانی که ارزشیابی توصیفی می‌شوند اضطراب امتحان کمتری نسبت به دانش‌آموزانی که ارزشیابی سنتی می‌شوند نشان می‌دهند.

ج) تفاوت معنی‌داری میان پیشرفت تحصیلی دختران و پسران وجود نداشت.

۲) استرس محیط

استرس‌زاهای محیطی نسبت به محیط‌های استرس‌زا دارای وجوه معین‌تر و بررسی شده‌تری هستند. احساس استرس در یک محیط بسیار وابسته به شکل ادراک فرد از محیط است.

ادراک فرآیندی است که طی آن فرد اطلاعات را از محیط پیرامون، توسط حواس خود، دریافت کرده و پس از آن به وسیله مغز تجزیه و تحلیل و ارزیابی می‌کند، سه عامل تأثیرگذار بر ادراک نقش بسیار مهمی دارند: الف ـ وضع روحی انسان، ب ـ خلق و خوی شخصی، پ ـ عوامل موروثی و زمینه اجتماعی و روانی. این تفاوت‌ها در افراد سبب می‌شوند که افراد تجربه‌هایی متفاوت از ادراک یک فضا را داشته باشند، ادراکات محیطی ممکن است متفاوت از یکدیگر، باشند. در روانشناسی محیط مورد نخست با عنوان استرس‌زاهای محیطی شناخته می‌شود، عوامل استرس‌زای محیطی، عواملی هستند که معمولاً به علت تهدیدآمیز بودن، ایجاد واکنش عاطفی منفی می‌کنند. شدت این واکنش در افراد مختلف متفاوت است. ادراک محیط نقش زیادی در ایجاد احساس استرس دارد.

محیطی که در آن دانش‌آموزان به کسب علم و آموزش مشغولند، همچون تمام محیط‌های دیگر که بر رفتار فرد مؤثر است. رفتار و سلامت روان آنها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

روشن است که محیط فیزیکی مدرسه از جمله شرایط ساختمانی، نور، رنگ و بهداشت محیط در سلامت روان دانش‌آموزان تأثیرگذار است. از این رو ضروری است که در جهت ارتقای بهداشت روانی دانش‌آموزان، تأمین شرایط فیزیکی مناسب موردتوجه قرار گیرد و از آنجایی که قسمت عمده ساعات روزانه دانش‌آموزان در محیط مدرسه می‌گذرد، شرایط نامناسب فیزیکی مثل ناکافی بودن نور، سیستم گرمایش و سرمایش نامناسب و امنیت ساختمان بسیار حائز اهمیت است.

۳) بهداشت روانی معلم

حالت روانی معلم، بر چگونگی برداشت آنها از موقعیتشان و اینکه آیا استرس به وجود خواهد آمد، تأٍثیر مهمی دارد. مثبت بودن و احساس سلامت روان می‌تواند در جلوگیری از بروز استرس بسیار مؤثر باشد.

سه عامل زیر در سلامت روانی افراد مهم هستند:

الف) شخصیت متعادل

ب) نــگــرش مثــبت بــرای حــل مشکلات

ج) توانمندی خود

شخصیت متعادل و استوار می‌تواند در به حداقل رساندن استرسی که معلمان در کار متحمل می‌شوند، مؤثر واقع شود. هر چند شما به راحتی نمی‌توانید شخصیت خود را تغییر دهید، اما می‌توانید در جهت به وجودآوردن نگرش‌های مثبت برای حل مشکلات، تلاش کنید.

داشتن نگرش بدبینانه یا منفی به جهان، بدین معناست که استنباط شما از موقعیت‌ها، بیشتر تهدیدآمیز است.

۴) اصرار خانواده برای کسب نمره بیشتر، تعادل ذهنی دانش‌آموز را به هم می‌زند

مشاوران آموزشی یونسکو و یونیسف گفته‌اند: در نظام آموزشی حافظه مدار کشورمان دانش‌آموزان بر دانسته‌های خود تسلطی ندارند و این در حالی است که در بیــشتر سئـوالات امتـحانی بر حفظیات آنان تأکید می‌شود و این امر تسلط نداشتن آنان را به دنبال دارد.

استاد برنامه‌ریزی درسی و تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه طباطبایی، خانواده‌ها و رفتار آنان را از دیگر عوامل مهم اضطراب‌آفرین دانش‌آموزان عنوان کرد و افزود: پافشاری خانواده‌ها برای کسب نمره‌ای بیش از توان دانش‌آموزان تعادل ذهنی افراد را به هم می‌ریزد.

آقازاده خاطرنشان کرد: والدین باید از فرزندان خود انتظارات منطقی داشته باشند و برای شناخت توانایی ‌آنان زمان سپری کنند چون در غیر این صورت با فرزند خود دچار چالش خواهند شد.

● توصیه‌هایی برای ارتقاء بهداشت روانی مدارس

آگاه‌کردن مسئولان مدرسه و معلمان در اتخاذ شیوه‌های ارتباطی و تربیتی مناسب.

▪ رفع عوامل مخل بهداشت روانی معلمان.

▪ ارتباط مستمر با خانواده دانش‌آموزان.

▪ به روزرسانی اطلاعات و آگاهی‌های مشاوران و ارتقای توانمندی‌ها و مهارت‌های آنان.

▪ بهبود شرایط فیزیکی مدارس.

▪ برگزاری جلسات آگاه‌سازی برای دانش‌آموزان و به منظورآموزش مهارت های زندگی و کنترل استرس.

تهیه‌کننده: سیده محترم شبگو منصف