راهكارهای قرآنی وحدت آفرینی در جامعه

جای هیچگونه تردیدی نیست كه از جمله مهم ترین موضوعاتی كه امروزه جهان اسلام با آن دست به گریبان است وحدت اسلامی است. اگر ادعا كنیم حساس ترین مسئله ای كه امامان شیعه در طول زندگانی، برای تحقق آن در عالم خارج براساس قرآن كریم و سنت نبوی اهتمام داشته اند، وحدت و یكپارچگی امت اسلامی در چارچوب كلی جهان اسلام است سخنی به گزاف نگفته ایم. هدف آن بزرگواران محافظت از عظمت و شكوه این موجودیت در برابر دشمنان و در كمین نشستگان اسلام بود. نیز در اندیشه تحقق بخشیدن به مصلحت برتر اسلام در ساختن امت و شكوفایی مثال زدنی آن در حركتی شتابنده و روشن به سوی خداوند متعال بودند. شكی نیست كه این شكوفایی جز در فضایی آكنده از دوستی و گفتار نیك و برخوردهای سازنده قابلیت ظهور نمی یابد، جوی كه در آن از كینه توزی و تعصبات كور و جدایی میان فرق و مذاهب و سازمان های خبری نباشد و پدیده های جاهلیت زده ای كه برون دادِ طبیعی اعمال هواپرستانه پاره ای از احكام گمراه و سلاطین ستمگر است كه زمام امور مردم را غاصبانه در دست گرفته و در زمین خدا به مصداق قرآن دامنه ستم و تباهی را گسترش می دهند به چشم نخورد.

وحدت اسلامی یكی از مهم ترین ضرورت ها برای حضور و ایستادگی در رویارویی تمدن ها است ولی این وحدت شدیداً نیازمند انگیزه و زمینه است.

● انگیزه های وحدت اسلامی

۱) وحدت اسلامی فراهم كننده قدرتی حقیقی است كه می تواند پس از خداوند متعال، تكیه گاه استواری برای مسلمانان در رویارویی های فرهنگ ها و تمدن ها باشد; زیرا اگرچه مسلمانان از نیروی عظیم انسانی، امكانات مادی فراوان، موقعیت های استراتژیك مهم، روحیه معنوی بالا، و فرهنگ و دیدگاه اعتقادی و فكری پیشرفته ای در نگرش به زندگی; برخوردار هستند، اما چنانچه میان این اجزا و عناصر پراكنده هماهنگی ایجاد نكند، این مجموعه عظیم، بیش از طعمه ای در چنگال دشمنان نخواهد بود.

۲) وحدت اسلامی می تواند زمینه های گسترده ای برای پژوهش و بحث و بررسی و اجتهاد و استنباط از منابع اسلامی فراهم آورد و بدین وسیله به رویارویی های فكری فرهنگی و حل مشكلات انسانی كه ثمره پیشرفت های مادی و تحولات علمی اجتماعی است مدد رساند روشن و بدیهی است كه چنین امكان وسیعی برای تحقیقات و بررسی ها تنها در سایه آرامش و تفاهم و آزادی ابزار عقیده و ارج و احترام اندیشه و تلاش های دوستانه و برادرانه، به وقوع می پیوندد.

۳) وحدت اسلامی می تواند زمینه های رشد و پیشرفت را در تمامی جنبه های مادی و معنوی فراهم كند.

● زمینه های وحدت اسلامی

الف) ارائه دیدی كلی و عمومی راجع به نقش دین در زندگی و این كه آیا دین تنها رابطه ای روحی و پیوندی قلبی میان انسان و خدا و اعمال عبادی و اصول اخلاقی است كه انسان بدان پایبند باشد؟ یا حوزه تأثیرگذاری دین، گسترده تر و فراتر از دین، در برگیرنده تمامی جنبه های اجتماعی و اقتصادی و اداری و سیاسی و ارتباطات انسانی در زندگی است.

ب) اتخاذ موضعی كلی در قبال حقوق بشر در اندیشه و عمل و اعمال عبادی مسلمانان و حقوق اجتماعی پیروان مذاهب اسلامی، بطوری كه اولاً نتوان اتباع این و آن مذهب را از حقوق اساسی شان كه همراه دیگر شهروندان مسلمان در لزوم برخورداری از آنها مشتركند و صرفاً به خاطر انتساب به مذهبی خاص، محروم ساخت. و ثانیاً: مسأله انتساب به مذهب خاص، به امتیاز یا نقطه ضعفی به نفع یا ضرر اشخاص، تبدیل نگردد.

ج) داشتن دیدگاهی كلی در قبال دشمنان اصلی اسلام، چه در جنبه اعتقادی مانند جریان الحاد و اباحی گری اخلاقی یا در جنبه های سیاسی همچون جریان كفر جهانی.

د) اختلافات مذهبی كه باید با نگاهی كلی و روشن بدان نگریست تا بتوان بر خورد صحیحی با آنها صورت داد، چون وحدت را در این زمینه به معنای متحد كردن تمامی مذاهب در یك مذهب مشترك گرفتن، هیچ مفهوم صحیحی ندارد بلكه اصولاً در این زمینه نخست باید آراء پیروان مذاهب و آیین های عبادی و شخصی شان را محترم شمرد و آنگاه روش های تحقیق و بررسی و اسلوب های نقد و گفتگو را بدور از غرضورزی ها و شك و گمان ها متحد ساخت.

ح) هماهنگ كردن دیدگاهی كلی راجع به اساس ساختار حكومت اسلامی و نقش آن در زندگی سیاسی اجتماعی، بطوری كه مانند عرصه دموكراسی در جهان معاصر، تناقضی میان اشكال مطروحه برای حكومت پیش نیاید.

● وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن

قرآن كریم موضوع وحدت و اختلاف را تفصیلاً مورد بحث و بررسی قرار داده است. از یك سو فرایند اختلاف را در تاریخ انسان همراه با علل و عوامل پیدایش و راهكار بر چیدن آن، مطرح ساخته و از سوی دیگر مسأله وحدت و یكپارچگی را در كنار اصول و راه های دستیابی به همبستگی، ارائه كرده است. همین طور، پدیده وحدت و اختلاف در جامعه اسلامی و خود راهكار ظهور اتحاد در بین مسلمانان، از نگاه قرآن دور نمانده است.

۱) فرایند وحدت و اختلاف در تاریخ انسان از دیدگاه قرآن

در یك نگاه كلی این فرایند به دو شاخه اصلی تقسیم می شود; الفـ اختلاف و وحدت به مثابه پدیده ای انسانی بـ اختلاف و وحدت در میان ادیان الهی

در مورد شاخه اول، قرآن كریم اساساً زندگی انسان را به سان جامعه ای بر شمرده كه رفتارها و روابط همگون و یكسانی را در آغاز پی ریخته است «مردم، امتی یگانه بودند، پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آن كتاب ]خود[ را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری كند و جز كسانی كه (كتاب) به آنان داده شد پس از آنكه دلایل روشن برای آنان آمد ـ به خاطر ستم ]و حسدی [كه میانشان بود، ]هیچ كس[ در آن اختلاف نكرد. پس خداوند آنان را كه ایمان آورده بودند، به توفیق خویش، به حقیقت آنچه كه در آن اختلاف داشتند، هدایت كرد...»

«و مردم جز یك ملت نبودند، پس اختلاف پیدا كردن و اگر وعده ای از جانب پروردگارت مقرر نگشته بود، قطعاً در آنچه بر سر آن با هم اختلاف می كنند، میانشان داوری می شد.»

قابل ذكر است كه شرایط خاص حاكم بر زندگی انسان و محیط زندگی او، با توجه به میزان نیازها و خواسته های او، با پیدایش و استمرار وحدت، سازگاری تام داشته باشد. هر قدر بر وسعت دایره امكانات و توان انسان افزوده می شود همان اندازه نیز از توان او بر نفوذ و تسلط او بر زمینه های جدید حیات اجتماعی كه گاه با سایر عرصه ها در تناقض است، كاسته و در نتیجه امكان وصول به اتحاد را با دشواری بیشتری روبرو می كند. سطح فرهنگ و دانش بشری نسبت به ابزارها و اسبابی كه آفاق و مقاصد نوینی در جلوی چشم آدمیان می گشاید در این زمینه بی تأثیر نیست. در آغازین مرحله زندگی انسان كه فطرت خدادادی بر آدمی تسلط تام دارد و در شرایط مناسب، او را به جلوه هدایت می كند، می توان تصور كرد كه پاره ای تجاوزات فردی ناشی از هوا و هوس گاه پیش آید اما خیلی زود پس از خاموشی آتش كینه، حسد، خسم و یا شهوت، به فطرت پاك خویش برگردد. قرآن در این باره از حادثه فرزندان آدم گفتگو می كند. با پشت سر گذاشتن این مرحله و عبور از برهه زمانی مشخصی كه جامعه انسانی در آن اثناء به تدریج شكل كامل تری به خود می گرفت و بر جمعیت نیازها و خواسته هایش می افزود، دوران اختلاف آغاز گردید. آنچه در این زمینه استنباط می توان كرد، آن كه بشریت همواره در تمامی دوران های زندگی خویش، محكوم قانونی به نام قانون اختلاف بوده است.

«و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً همه مردم را امت واحدی قرار می داد در حالی كه پیوسته در اختلافند مگر كسانی كه پروردگار تو به آنان رحم كرده، و برای همین آنان را آفریده است.» بر این مبنا، باید گفت: اختلاف همچون واقعیتی خارجی، پیوسته در مراحل گوناگون تاریخی، حضور خود را حفظ كرده و خود معلول قانون دیگری است كه خداوند در زندگی انسانی حاكم كرده است. این قانون همان قانون امتحان و آزمایش است. چنین قانونی را باید تنها راه پرورش و تكامل امت ها و افراد صالح دانست كه با اختیار و خواست خویش، علی رغم روییدن خواست ها و پیدایش نیازها، در این مسیر گام نهاده اند، این دنیای پرزرق و برق در عین حال، كوره امتحان آدمی و فرصت عمل برای دستیابی به كمال روحی و معنوی او نیز هست. «آیا مردم پنداشتند كه تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟» «همان (خدائی) كه مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید كه كدامتان نیكوكار ترید.»

حاصل اصلی پیدایش اختلاف در میان انسان، هوا و هوس اوست كه خداوند آن را همچون نیروی جاذبه ای كه در فرایند اراده و اختیار، با نیروی عقل و فطرت برابری كند، قرار داده است. و در صورت هواپرستی آدمی و خرج از راه هدایت و عقلگرایی به دلیل تعدی هواپرستان بر مردم و مجموعه هستی و نیز به سبب تضاد مصالح افراد و رقابت های ناصحیح در رسیدن به جاه و مقام و قدرت و شهوت، پیدایش اختلاف امری كاملاً طبیعی است. بر طبق آموزه های قرآن كریم، این نوع اختلاف، نخستین اختلافی بوده است كه از بستر تاریخ انسان سر بر آورده و ملائك بنا به طبیعت آفرینش او، انتظار آن را داشته اند.

اختلافاتی كه منشأ هوا و هوس داشت در فضایی پدیدار شد كه زندگی انسان دگرگون گشته و در ضمن تحولی عمیق، پیچیدگی و تركیب در آن پدید آمده بود. در نتیجه، آدمی دیگر با تكیه بر اندیشه و استعدادهای خویش، به تنهایی نمی توانست بر مشكلات پیچیده و عمیقی كه در زندگی با آنها روبرو می شد فایق آید این تحول با ظهور تحولی دیگر یعنی نزول كتب آسمانی و بعثت پیامبران مقارن گشت. هدف آن بود كه مردم به راه صلاح و هدایت رهنمون شوند و پیامبران به حق و عدالت درباره اختلاف ها و نزاع های آدمیان حكم دهند. گذشته از اینها قرآن كریم به قصد از میان بردن اسباب اختلاف و گشودن راه تكامل در پیش پای یكایك افراد و جوامع انسانی و آگاه ساختن و پندآموزی به آدمیان دو سنت دیگر را پایه گذاری كرده است:

۱) سنت مغفرت طلبی و توبه و بخشایش تا همیشه راه بازگشت آدمی از گناهان و اشتباه ها باز باشد.

۲) سنت انتقام در دنیا برای افراد و گروه ها به هنگام شدت گرفتن انحراف ها و افزایش گناهان تا موجبات پندپذیری نسل های آینده فراهم گردد.

واما در مورد شاخه دوم یعنی اختلاف وحدت در میان ادیان آسمانی، براساس نظرگاه قرآن كریم، وحدت و اتحاد باید بر پایه اصولی مشخص و با وسایل و ابزارهایی شناخته شده باشد كه بطور اختصار به آن اشاره می شود. در حقیقت تحقق وحدت در میان آدمیان منوط به وجود پاره ای وجوه مشترك است كه نقطه آغازین وحدت قرار گیرد:

الف) ایمان به خدا و وحی آسمانی و نبوت ها و روز رستاخیز

ب) پذیرش عزت و كرامت انسان و احترام به او و آزادی عقیده و اندیشه و عمل وی.

بر این اساس هرگز نمی توان از اتحاد واقعی مؤمنان با كافران سخن گفت. بلی ممكن است گاه در اثر پاره ای ضرورت ها در كنار هم گردآیند و كشوری واحد، محل تجمع آنان قرار گیرد و صلح و آرامش در میان آنان برقرار گردد اما این اتحاد حقیقی نیست. شرك به خدا و انكار خدا، مانعی درونی و تناقضی اجتماعی بر سر راه اتحاد است.

ابوالفضل یغمائی

۱. «و هنگامی كه ]از نزد تو [برمی گردد، می كوشد كه در زمین فساد كند و كشت و نسل را نابود سازد، و خدا فساد را دوست نمی دارد.»(بقره/ ۲۰۵)

۲. بقره/ ۲۱۳.

۳ . یونس/ ۱۹.

۴ . مائده/ ۲۷ ـ ۳۰.

۵ . (هود/ ۱۱۸ و ۱۱۹)

۶ . عنكبوت/ ۲.

۷ . ملك/ ۲.

۸ . «و ]یاد كن[ وقتی را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار خواهم داد. گفتند: آیا در آن كسی را قرار می دهی كه در آن فساد كند و خون ها بریزد، در حالی كه ما همراه با ستایش تو، تو را تسبیح می كنیم و به تقدیس تو می پردازیم؟ گفت: البته من چیزی می دانم كه شما نمی دانید.»(بقره/ ۳۰)

۹ . بقره/ ۲۱۳، آل عمران/ ۱۹، نحل/ ۶۳ و ۶۴، شوری/ ۷ و

۸. ۱۰ . نساء/ ۱۷; آل عمران/

۱۳۵. ۱۱ . «پس او را تكذیب كردند; آن گاه وی را با كسانی كه در كشتی همراه او بودند نجات دادیم، و آنان را جانشین ]دیگران[ ساختیم، و كسانی را كه نشانه های ما را تكذیب كردند غرق نمودیم. پس بنگر كه فرجام هشدار داده شدگان چگونه بود.» (یونس/ ۷۳)، (هود/ ۱۰۱ و ۱۰۲)

۱۲ . «بی تردید، خدا این ]گناه [را كه به او شرك ورزیده شود نمی آمرزد، و جز آن را برای هر كه بخواهد می آمرزد. و هر كس به خداشرك ورزد، افترا و گناهی بزرگ مرتكب شده است.»(نساء/ ۴۸)، (ممتحنه/ ۴; توبه/ ۲۳; حج/ ۳۹ و ۴۰)

۱۳ . به علت طولانی شدن مقاله، از ذكر آیات و ترجمه آنها خودداری شده و فقط به شماره سوره و آیه اكتفا می شود. ۱۴ . قرآن كریم، ر.ك به آیاتی كه آنها با «لقد ارسلنا رسلنا» و مانند آن شروع شده است.

۱۵ . مائده/ ۴۵ و نساء/ ۱۶۱.

۱۶ . آل عمران/ ۹۳ ; مائده/ ۴۳، ۴۴، ۴۷ و ۴۸.

۱۷ . «و بی گمان، مردم «ایكه» (قوم شعیب) ستمكار بودند.»(حج/ ۷۸)، (آل عمران/ ۶۵ ـ ۶۷)

۱۸ . اعراف/ ۱۵۶ ـ ۱۵۹.

۱۹ . صف/ ۶.

۲۰ . آل عمران/ ۱۰۲ و ۱۰۳.

۲۱ . نجم/ ۳ و

۴. ۲۲ . نساء/ ۸۰.

۲۳ . نساء/ ۵۹ ـ ۶۵ ; نور/ ۴۷ ـ

۵۴. ۲۴ . انفال/

۴۶. ۲۵ . آل عمران/ ۱۵۹.

۲۶ . توبه/ ۱۲۸. و نیز اعراف/ ۱۹۹; نساء/ ۶۴; نور/ ۶۲.