صله رحم و ارتباط با خویشان, برترین خصلت

صله رحم در آیینه قرآن و احادیث

توصیه اکید به “صله رحم” و دوری گزیدن از قطع رحم، یکی از مهمترین راهبردهای اخلاقی حقوقی اسلام در ایجاد همبستگی و تحکیم پیوندهای اجتماعی ، میان اعضای شبکه خویشاوندی است. صله رحم و برقراری پیوند و ارتباط عاطفی و مستمر با بستگان، از جمله اعمالی است که در نظام ارزشی و هنجاری اسلام از جایگاه والایی برخوردار است.

قرآن کریم در آیات متعدد و تحت عناوین مختلفی همچون توصیه به رعایت حقوق ارحام، احسان به والدین و دوری گزیدن از آزار آنها، انفاق به خویشاوندان، اجتناب از قطع رحم و بی توجهی به حقوق بستگان و ... به تشریح مساله صله رحم و تبیین برخی احکام و آثار آن پرداخته است که مجموعا معرف گویایی از اهمیت این عمل عبادی- اجتماعی در نظام ارزشی اسلام و تاثیر بی بدیل آن در ایجاد و تحکیم همبستگی و پیوند مشترک میان اعضای یک جامعه عموما و شبکه خویشاوندان خصوصا، به حساب می آید.

بحث از شبکه خویشاوندی و خانواده گسترده به رغم از میان رفتن بسیاری از کارکردهای آن در نظام سنتی و رواج خانواده هسته ای به عنوان رایج ترین شکل خانواده در تمدن صنعتی، همواره از محورهای در خور توجه جامعه شناسی جدید به شمار آمده است و بخش مهمی از یکی از شاخه های جامعه شناسی به نام “جامعه شناسی خانواده” را به خود اختصاص داده است(تحلیلی اجتماعی از صله رحم، سید حسین شرف الدین، ص۳۰۹). قرآن کریم در آیات مختلفی به اهمیت این فریضه الهی اشاره کرده است، از جمله: “و الذین یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب؛ و (خردمندان)آنانند که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، برقرار می دارند و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب (روز قیامت) بیم دارند”(رعد۲۱/). خدای متعال نیکی حقیقی و نیکوکار واقعی می فرماید: “لیس البر ان تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن بالله و الیوم الآخر و الملائکه و الکتاب و النبیین و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فی الرقاب... ؛ نیکی (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روی خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید؛ بلکه نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده، و مال خود را با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق می کند”(بقره۱۷۷/). از دیدگاه قرآن صله رحم آنقدر اهمیت دارد که خدای متعال آن را در ردیف پرستش خود قرار داده است: “و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین؛ (و به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید...”(بقره۸۳/).

در روایات نیز تاکید فراوانی در خصوص این واجب الهی به چشم می خورد و آثار ارزشمندی بر آن مترتب است. به برخی از این روایات اشاره می نماییم. پیامبر خدا (ص) می فرماید: “ثواب صله رحم زودتر از ثواب هر کار خیر دیگری می رسد” ؛ “صله رحم، عمر را زیاد می کند و فقر را از میان می برد” ؛ “هر که خوش دارد روزی اش زیاد شود و مرگش به تاخیر افتد، صله رحم کند” ؛ “مردمان بد کرداری که نیکوکار هم نیستند صله رحم به جای می آورند و در نتیجه دارایی هایشان زیاد و عمرهایشان طولانی می شود، چه رسد به اینکه نیکوکار و نیک باشند” ؛ “گاهی می شود از عمر کسی سه روز باقی مانده است، اما صله رحم به جای می آورد، پس خداوند آن را تا سی سال به تاخیر می اندازد و گاه می شود که از عمر کسی سی سال باقی مانده است، اما قطع رحم می کند، پس خداوند آن را به سه روز تبدیل می کند” ؛ “به حاضران از امت و نیز به آیندگان از امت وصیت می کنم که صله رحم را ترک نکنند، گر چه مستلزم پیمودن یکسال راه باشد و این عمل از دین است” ؛ امام باقر (ع) می فرماید: “صله رحم، اعمال را پاک می کند، داراییها را فزونی می بخشد ، بلا را برمی گرداند، کار حسابرسی (در قیامت) را آسان می کند، و مرگ را به تاخیر می اندازد” ؛ “هیچ قدمی از آنچه برای صله رحم برداشته می شود بهتر نیست” ؛ امام صادق (ع) نیز می فرمایند: “صله رحم و نیکوکاری، حساب را آسان می سازند و از گناهان نگه می دارند. پس، صله ارحام به جای آورید و به برادران خود نیکی کنید، اگر چه با سلام کردنی نیکو و جواب سلام دادن باشد” ؛ “با یکدیگر پیوند داشته باشید و به هم نیکی کنید و با یکدیگر مهربان باشید و همچنان که خداوند به شما دستور داده است، برادرانی نیکوکار باشید”. از امیرالمومنین علی (ع) نیز روایت شده: “برترین خصلت، صله ارحام و ارتباط با خویشان است” ؛ “کسی که داشتن یک خصلت را تضمین کند من چهار خصلت را در او تضمین می کنم. کسی که صله رحم را در زندگی داشته باشد من دوستی فامیل، فراوانی اموال، طول عمر و دخول در بهشت را برای او تضمین می کنم”.

در روایات اسلامی تاکید ویژه ای به پیوند با خویشاوندانی که با انسان قطع رابطه کرده اند، شده است. از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که به اصحاب خود فرمودند: “آیا مایلید شما را به بهترین خصلت دنیا و آخرت هدایت کنم؟ اصحاب گفتند: بلی یا رسول الله، حضرت فرمودند: بهترین خصلت، صله با کسانی است که با انسان قطع کرده اند...”. امام حسین (ع) می فرمایند: “قوی ترین فرد در صله رحم کسی است که با خویشاوند بریده از خود، پیوند برقرار کند”. از امام زین العابدین (ع) نقل شده: “هیچ گامی نزد خداوند عز و جل محبوبتر از دو گام نیست : گامی که مومن با آن در راه خدا صف (جنگ) می بندد و گامی که برای پیوند با خویشاوندی بر می داردکه قطع رحم کرده است”. امام صادق (ع) نیز فرموده اند: “مردی خدمت پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: ای رسول خدا ! خویشاوندانی دارم که با آنان رفت و آمد دارم، ولی آنها مرا می آزارند، لذا تصمیم دارم آنان را رها کنم. رسول خدا (ص) فرمود: در این صورت خداوند همه شما را رها می کند. عرض کرد: پس چه کنم؟ فرمود: به کسی که تو را محروم کرده، بخششی می کنی و با کسی که از تو بریده، پیوند برقرار می کنی و از کسی که به تو ستم کرده، درمی گذری؛ و چون چنین کردی، خداوند عز و جل در برابر آنها پشتیبان تو خواهد بود”.

● کمترین مصداق صله رحم

پیامبر خدا (ص) می فرماید: “صله ارحام به جای آورید گر چه با یک سلام”؛ امام صادق (ع) نیز می فرمایند: “حتی اگر شده با نوشاندن جرعه ای آب، با خویشاوندت صله رحم کن”، نیز می فرمایند: “صله رحم و نیکی، حسابرسی را آسان می کنند و انسان را از گناه مصون می سازند.

پس با ارحام خود صله رحم کنید و به برادرانتان نیکی نمایید، گرچه به سلام و جواب سلام باشد”.

● برحذر داشتن از قطع رحم

آیات متعددی از قرآن کریم، بر ضرورت پرهیز از قطع رحم دلالت دارند، از جمله: “والذین ینقضون عهد الله من بعد میثاقه و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یفسدون فی الارض اولئک لهم اللعنه و لهم سوء الدار؛ و آنان که پیمان خدا را پس از استوار کردنش می شکنند و آنچه را که خدا به پیوستنش فرمان داده، می گسلند و در زمین فساد می کنند، لعنت بر آنهاست و سرای بد نصیبشان”(رعد۲۵/). در وصف فاسقان نیز می فرماید: “الذین ینقضون عهد الله من بعد میثاقه و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یفسدون فی الارض اولئک هم الخاسرون؛ آنها (فاسقان) کسانی هستند که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن، می شکنند، و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد می کنند؛ اینها زیانکارانند”

(بقره۲۶/).

در روایات آثار و پیامدهای سنگینی برای قطع رحم بیان شده است که توجه عمیق به آن، توجیه کننده موضع گیری صریح نظام حقوقی و اخلاقی اسلام در این خصوص است. بارزترین اثر اجتماعی این انحراف، تضعیف پیوندها یا از هم گسیختگی روابط و تعلقات اجتماعی است.پیامبر خدا (ص) می فرماید: “رحمت (خداوند) بر مردمی که در میان آنها قطع کننده رحم باشد، فرود نمی آید”، نیز می فرماید: “هیچ گناهی به اندازه قطع رحم و خیانت و دروغ، سزامند آن نیست که خداوند علاوه بر کیفر اخروی، مرتکب آن را در همین جهان نیز بزودی کیفر دهد”. امام علی (ع) در خطبه ای فرمود: “پناه می برم به خدا، از گناهانی که مرگ را شتاب می بخشند. عبد الله بن کواء برخاست و عرض کرد: یا امیرالمومنین! آیا گناهانی هم هست که مرگ را تسریع کند؟ حضرت فرمود: آری، بریدن پیوند از خویشان”. نیز می فرمایند: “قطع رحم با خویشاوندان تنگدستی می آورد”؛ در بیان دیگری فرمودند: “پیش آمدن عقوبت ها در بریدن از خویشان است”.

یکی از فرزندان شیخ رجبعلی خیاط نقل می کند: “مهندسی بود بساز و بفروش. یکصد دستگاه ساختمان ساخته بود، ولی به دلیل بدهکاری زیاد، شرایط اقتصادی بدی داشت، حکم جلبش را گرفته بودند.

به منزل پدرم آمد و گفت نمی توانم به خانه ام بروم، خود را پنهان می کنم تا مرا نبینند. شیخ با یک توجه فرمود: “برو خواهرت را راضی کن”، مهندس گفت: “خواهرم راضی است. شیخ فرمود: نه. مهندس تاملی کرد و گفت: بله وقتی پدرم از دنیا رفت ارثیه ای به ما رسید، هزار و پانصد تومان سهم او می شد، یادم آمد که نداده ام. رفت و برگشت و گفت پنج هزار تومان دادم به خواهرم و رضایتش را گرفتم.

پدرم سکوت کرد و پس از توجهی فرمود: هنوز راضی نشده... خواهرت خانه دارد؟ مهندس گفت: نه؛ اجاره نشین است. شیخ فرمود: برو یکی از بهترین خانه هایی را که ساخته ای به نامش کن و به او بده بعد بیا ببینم چکار می شود کرد.

مهندس گفت: جناب شیخ؛ ما دو شریک هستیم چگونه می توانم؟ شیخ فرمود: بیش از این عقلم نمی رسد، چون این بنده خدا هنوز راضی نشده است”.

بالاخره آن شخص رفت و یکی از آن خانه ها را به نام خواهرش کرد و اثاثیه او را در آن خانه گذاشت و برگشت. شیخ فرمود: حالا درست شد. فردای همان روز سه تا از آن خانه ها را فروخت و از گرفتاری نجات پیدا کرد”.

نقل شده: “در بنی اسرائیل دو برادر جوان زندگی می کردند که نسبت به یکدیگر بسیار مهربان و با محبت بودند و هر دو در یک صحرا زراعت داشتند.یکی از برادرها ازدواج کرده بود و صاحب چند فرزند بود و دیگری، به خاطر فقر و تنگدستی، هنوز ازدواج نکرده بود. وقتی فصل دور کردن گندم رسید، هر یک از آنها گندم خود را خرمن کردند و پس از جدا نمودن گندم ها از کاه، تصمیم گرفتند محصول خود را به منزل ببرند. موقع غروب، برادر بزرگتر جهت انجام کاری به خانه آمد و گندم پاک شده خویش را به برادر کوچکتر سپرد و رفت. زمانی که برادر بزرگ از نظر ناپدید شد، برادر کوچک با خود گفت: من که تنها هستم و زن و بچه ندارم و خرج زندگیم بسیار کم است، ولی برادرم عائله مند است و غیر از این گندم ها چیزی ندارد. بهتر است که تا او نیامده، مقداری از گندم خود را به روی گندم او بریزم که نان بچه هایش تامین گردد و سپس، مقداری از گندم هایش را بر روی محصول برادر خود ریخت.

هنگامی که برادر بزرگ مراجعت کرد، شب شده بود و برادر کوچک می خواست به منزل برود. گندمش را به برادرش سپرد و رفت. برادر بزرگتر هم پیش خود گفت: الحمدلله من که صاحب خانه و همسر و اولاد هستم، اما برادرم به سبب فقر و تهیدستی اقدام به ازدواج نمی کند. بهتر است که در غیاب وی، مقداری از گندم خود را روی محصول او بریزم تا سهم گندمش افزایش یابد و بتواند ازدواج نماید. با این نیت، مقداری از گندم خود روی سهم برادرش ریخت.

چون خداوند از آن دو جوان خیر خواه، این مساوات و برادری را دید، اراده اش بر آن تعلق گرفت که به هر دو برادر، وسعت رزق عنایت فرماید و آنان را از فقر نجات دهد. بدین جهت، هر یک از برادرها که گندم خود را برمی داشتند، می دیدند دو برابر سال گذشته است و بسیار متعجب می شدند.

هر یک گمان می کرد علت افزایش گندم برادرم، به خاطر آن است که من گندم خود را بر روی محصول او ریخته ام. اما خبر نداشتند که در اثر اخوت و خیرخواهی و صله رحم، خداوند به گندم آنان برکت عطا فرموده است”.

مصطفی یاسینی