نیاسر كهن باغشهر ایران

شهر نیاسر یكی از ۳ مركز مهم تولید گل محمدی, گلاب و عرقیات گیاهی شهرستان كشور دارای ۸۰۰ هكتار باغ و مزرعه است چنین ویژگی كم نظیری به سبب قرارگیری در دامنه شرقی كوههای كركس و وجود چشمه پرآب اسكندریه و قنات های آن است

● رویكرد میراث فرهنگی و گردشگری به باغشهرهای با هویت، ضرورت طرح‌های توسعه شهری

▪ ضرورت توجه ویژه به باغشهرهای با هویت

در فضایی كه توسعه شهری روند خود را طی می‌كند، شهرهایی هستند كه از طبیعت غنی در میان و پیرامون خود برخوردارند و به سبب كهن بودن سكونت، دارای بافت‌های با ارزش و میراث فصلی فرهنگی حفاظت نیز هستند. همگام با ضرورت دگرگونی‌های بنیادین در چارچوب فعلی مطالعه، مدیریت و اجرای طرح‌های توسعه شهری، توجه ویژه به شهرهایی كه میراث فرهنگی و طبیعی آنها در معرض خطر نابوددی است، بسیار ضروری است.

در حال حاضر شهرهای بسیاری در ایران وجود دارند كه از جمعیت كمی برخوردار بوده و در حال توسعه هستند و از ارزشهای محیطی و فرهنگی بالایی برخوردار هستند. این شهرها مورد توجه گردشگران منطقه‌ای و ملی و حتی بین‌المللی قرار گرفته و به سبب نداشتن زیرساخت‌های لازم و با نگاه گردشگری «عدم تجهیز مقصد» در معرض فشار بیش از حد بافت و محیط طبیعی قرار گرفته اند. اقدامات عمرانی كه مظهر توسعه شهری جدید محسوب می‌شوند نیز فشار تخریب را دو چندان كرده است.

بنابراین ضرورت دارد تا در یك چارچوب ویژه برای شهرهای مورد نظر طرح‌های توسعه كالبدی- گردشگری تهیه شود. طرح‌هایی كه با نگرش حفظ و احیا و تداوم میراث كالبدی، معنوی و طبیعی و همچنین با نگاه پذیرش گردشگر، توسعه زیر ساخت‌های گردشگری و بهره‌مندی از مواهب جلب و جذب گردشگر و با رویكرد به مشاركت خواندن منابع شهری و فروشهری به توسعه كالبدی شهرهای مورد نظر بپردازند.

▪ توسعه پایدار و گردشگری

در آمایش سرزمین به شیوه سنتی، بوم‌گرایی به عنوان یك ارزش مسلم بر رفتار انسان‌ها حاكم بوده است. اما در شیوه جدید آن ساخت و سازها و فعالیت‌های انسانی به شدت بر روی محیط زیست تاثیرات منفی و مخرب داشته است. موضوع كلیدی «توسعه پایدار» حفاظت از محیط زیست طبیعی و توجه به مسایل اقتصادی و اجتماعی برای توسعه و بهبود كیفیت زندگی است. «توسعه پایدار» در واقع منشور اساسی توسعه شهری همراه با حفظ مزارع، باغ‌ها، سواحل، جنگل‌ها و مناظر طبیعی و حتی شكل زمین است. از دیدگاه زیست محیطی، شهرسازی- كه مجموعه‌ای بسیار پیچیده از انواع كاربریهاست- در شمار یكی از وسیع‌ترین و عمیق‌ترین دخالت‌های انسانی در محیط زیست به حساب می‌اید. شهرسازی می‌تواند به گونه‌ای احسن صورت پذیرد و در عین حال فاقد آثار سوء زیست محیطی باشد. در رویكرد محیطی- كه خود بخشی از توسعه پایدار است- تصمیمات باید با شرایط محیطی و بوم‌شناختی سازگار باشند. به این مورد باید توجه به خواسته‌ها و علایق مخاطبان برنامه‌ها و به مشاركت طلبیدن آنها به عنوان جزیی از اجزای بوم را نیز افزود.

▪ میراث فرهنگی سرمایه معنوی گردشگری

میراث فرهنگی هر شهر یا منطقه، هویت و تاریخ آن را شكل می‌دهد و سندی است گواه بر گذشته پر افتخار و با شكوه آن محل. میراث فرهنگی به تنهایی در و دیوار خشت و گل نیست، بلكه مهمتر از آن روح نهفته در این بناها یا محوطه‌ها و ارزشهایی چون فروتنی، سادگی، ابتكار و خلاقیت، تجربه، تفكر و اندیشه، هنر، هندسه، موسیقی، دانش و تخصص نهفته در این فضاها و بناهاست. میراث فرهنگی هر محل چه در قالب بنا و چه در قالب معنویات، تجلی كالبدی و رفتاری فرهنگ و آیین حاكم بر آن جامعه در طول تاریخ بوده است و اینجاست كه به اتكاء تعاریف رشته‌هایی چون جغرافیا، اقتصاد و معماری می‌توان گفت كه شهرها زاییده فرهنگ هستند و تمام آنچه كه تحت عنوان میراث فرهنگی می‌شناسیم نشانه‌ای از هویت گذشته است.

▪ ضرورت حفظ مناظر فرهنگی

مناظر فرهنگی برای حفظ و حراست از مناطقی كه در آنها ارتباط هماهنگ و موزون بین انسان و طبیعت و محیط زیست وجود دارد و ار ارزشهای والای فرهنگی و تاریخی نیز برخوردار است، تعریف شده‌اند.

گردشگری می‌تواند عاملی باشد برای حفظ مناظر فرهنگی و تداوم توسعه پایدار و كمك كننده به روند تغییر و تبدیل آن از سنتی به مدرن با رعایت چارچوب‌ها، اصول و ارزشها. گردشگری مناظر فرهنگی تقویت كننده جنبه‌های مثبت ارتباط انسان با طبیعت و اجتناب از اثرات منفی است. مناظر فرهنگی به تنهایی بر حفظ زیبایی و زیباشناختی طبیعت تاكید ندارد بلكه بوم‌شناسی كل یك منطقه و تاریخ سكونت انسان در آن و استفاده انسان از آن را نیز شامل می‌شود. براساس این تعریف منظر فرهنگی ارتباط متقابل طبیعت با فرهنگ، نتیجه حضور انسان در محیط طبیعی و اثر محیط زیست طبیعی بر فرهنگ و نوع زندگی ساكنان در گذشته و حال است. توسعه گردشگری فرهنگی- طبیعی در آن مناطق عاملی است در جهت ارتباط تكاملی بین انسان‌ها و تقویت اقتصاد محلی با استفاده از مزیتهای نسبی محلی و استفاده از ظرفیت‌ها و منابع و به مشاركت خواندن مردم و تبدیل تهدید به فرصت‌هاست.

▪ نیاسر، كهن باغشهر ایران

شهر نیاسر یكی از ۳ مركز مهم تولید گل محمدی، گلاب و عرقیات گیاهی شهرستان كشور دارای ۸۰۰ هكتار باغ و مزرعه است. چنین ویژگی كم‌نظیری به سبب قرارگیری در دامنه شرقی كوههای كركس و وجود چشمه پرآب اسكندریه و قنات‌های آن است. ارتفاع چارتاقی نیاسر كه بلندترین نقطه شهر است ۱۷۰ متر و ارتفاع پایین‌ترین نقطه نیز ۱۵۵۰ متر است. وجود اختلاف ارتفاعی به میزان ۲۰ متر باعث ایجاد چشم‌اندازهایی بی‌نظیر و بسیار زیبا از نقاط مختلف شهر و پیرامون آن شده استبه ویژه آنكه آب زلال و فراوان چشم اسكندریه از بلندای شهر به شكل رویاگونه‌ای به پایین می‌ریزد و قطرات ریز آب با عطر گل و سبزه در می‌آمیزد و بر گونه‌ها می‌نشیند و نوازشگر روح و جان می‌شود. در محیطی این چنین عناصر چندگانه آب، باد، خاك و نور دست به دست هم داده‌اند و محیطی دلپذیر برای سكونت امروز و نیایش دیروز فراهم آورده‌اند. غار زییس نیاسر یكی از معابد دست‌كند آیین مهری است، چارتاقی نیاسر سالم‌ترین بنای تقویمی ایران است. وجود بیش از ۱۰۰ اثر تاریخی و آیین‌های گوناگون زنده و زندگی جاری در بافت تاریخی نیاسر را به یكی از مراكز مهم گردشگری ایران تبدیل كرده است.

▪ گردشگری در نیاسر

میزان جذب گردشگر این شهر روزانه بین ۳ تا ۱۰۰ هزار نفر در شش ماهه اول سال برآورد شده است كه در مجموع میزان گردشگری برابر ۰۰۰/۵۰۰/۱ نفر را شامل می‌شود. وجود جاذبه‌های متنوع میراث فرهنگی و طبیعی و اقلیمی در این شهر و پیرامون ان باعث تداوم تدریجی جذب گردشگر در فصول پاییز و زمستان شده و روی‌آوری گردشگران به شهر جهت اسكان و اقامت در آن را به دنبال داشته است.

فاصله كم شهر نیاسر با شهرهای اصفهان، كاشان، قم و تهران جاذب جمعیت بسیاری از این شهرها شده است، هرچند كه گردشگران خارجی بسیاری به همراه سایر ایرانی‌ها نیز از این شهر و جاذبه‌های آن بازدید می‌كنند. از آنجا كه شهر نیاسر در حد وسیعی برای گردشگران و تورهای گردشگری داخلی و خارجی شناخته شده است، و به لحاظ ویژگی‌های متعددی كه داراست به تدریج با هجوم سرمایه‌داران، متقاضیان ساخت ویلا و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی روبروست. از آنجا كه ادامه حیات شهر بدون وجود باغات و گلستانها و… محیط طبیعی آن غیر ممكن نیست، شهرداری نیاسر با هماهنگی استانداری و سازمان مسكن و شهرسازی استان اصفهان از ساخت و ساز غیر عرف محلی در بافت مسكونی و ساخت و سازهای غیر بومی در سطح باغات و مزارع و گلستانها جلوگیری نموده است اما كماكان روزانه با فشار زیادی برای تملك و تخریب آنها روبروست.

می‌توان متقاضیان ویلاسازی در شهر نیاسر را به گروه‌های زیر تقسیم كرد:

- مردم كاشان كه از دیرباز روستاها و نقاط ییلاقی واقع در دامنه‌ها و ارتفاعات كركس را برای اقامت تابستانی و مقابله با گرما انتخاب می‌كرده‌اند.

- سرمایه‌داران و سرمایه‌گذاران شهرهای اصفهان، قم و تهران و حتی فراتر برای ساخت ویلا

- سرمایه‌گذاران خارجی برای ساخت فضاهای اقامتی- پذیرایی

- وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مهم برای ساخت مجموعه‌های ویلایی جهت اقامت پرسنل

- گردشگران شهرهای اصفهان، تهران و قم و سایر شهرهای كشور جهت ساخت ویلا و اقامت

از سوی دیگر در طرح توسعه كالبدی- گردشگری شهر نیاسر برآورده شده كه در ده سال آینده شهر نیاسر سالانه پذیرای حداقل ۲ میلیون نفر گردشگر باشد كه بدون شك بخشی از آنها همچون حال حاضر متقاضی اقامت در شهر برای یك یا چند روز و ساخت ویلا هستند.

▪ جاذبه‌های طبیعی

جاذبه‌های طبیعی و محیطی شهر نیاسر را می‌توان به انواع زیر تقسیم كرد. قابل توجه آنكه شهر نیاسر در تمام ماه‌های سال زیباست.

- ۱۵ اسفند تا اواخر فروردین ماه، شكوفه‌دهی درختان به ویژه بادام، هلو و زردآلو

- نیمه دوم فروردین ماه تا نیمه اول اردیبهشت، رویش گلهای لاله و شقایق و سرسبزی زمین

- ۱۵ اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه، ثمردهی گلهای محمدی و مراسم گلاب‌گیری و جشنواره گل و گلاب و آغاز به كار كارگاه‌های گلاب‌گیری و تولید عرقیات گیاهی

- اوایل اردیبهشت تا اواخر مهرماه، حضور پرندگان و پروانه‌ها در باغ‌ها

- اوایل خرداد ماه تا اواخر آبان، به بار نشستن درختان میوه به تناوب

- اوایل مهرماه تا پایان دی‌ماه، برگ‌ریزان درختان و هوای مه‌آلود و ایجاد پاییزی زیبا

- اوایل دی‌ماه تا اواسط اسفندماه بارش برف و باران و قندیل‌های یخ آبشار

- ریزش آبشار در همه ماههای سال

▪ جاذبه‌های آیینی

شهر نیاسر یكی از مراكز سكونتی و نیایشی كهن سرزمین ایران است. آثار و بقایای بسیاری همچون چارتاقی و غارهای مهری رییس و لایه زیرین آن نشانگر وجود تمدن و انجام آیین‌های كهن است با ورود اسلام به ایران و مسلمان شدن ساكنین منطقه برخی از آیین‌های كهن تداوم یافته و یا در قالب مراسم اسلامی و مذهبی نمود یافته‌اند.

از مهمترین آیین‌های شهر نیاسر و منطقه پیرامون آن می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

- آیین قالی‌شویان در مشهد اردهال در جمعه دوم مهرماه هر سال

- سوگواری امام سوم شیعیان در دهه محرم

- سوگواری امام سوم شیعیان در روز ششم پس از شهادت

- آیین نخل‌گردانی و عزاداری ۲۱ رمضان

- آیین ذبح گاو در عید قربان پای چشمه و قنات

- آیین سقایی خوانی

- آیین تعزیه

▪ بسترهای سرمایه‌گذاری در نیاسر

نیاسر به دلایل گوناگون می‌تواند و باید نقش تامین‌كننده امكانات و فضاهای اقامتی و تفریحی منطقه كاشان را برعهده بگیرد. علاوه بر آن این نقش می‌تواند در مقیاس استانی و ملی و فراملی نیز گسترش یابد. موارد زیر از جمله این دلایل است:

- تاریخ كهن و قدمت سكونت در نیاسر

- وجود جاذبه‌های آیینی و فرهنگی در شهر و پیرامون

- وجود جاذبه‌های طبیعی متنوع، پوشش گیاهی و آبشار

- دسترسی راحت، آسان و نزدیك به محورهای ارتباطی اصلی استانی و ملی

- نزدیكی به مراكز جمعیتی، اقتصادی و اداری (تهران، اصفهان، قم و كاشان)

- اقلیم مساعد نیاسر در مقایسه با گرمای كویر

- وجود فصول چهارگانه و زیبا در شهر

- وجود آثار باستانی متنوع و متعدد در شهر

▪ طرح توسعه كالبدی- گردشگری شهر نیاسر

برای اولین بار در كشور طرح توسعه كالبدی- گردشگری شهر نیاسر با رویكرد میراث فرهنگی و گردشگری به توسعه شهری تهیه شد. این طرح از دو قسمت تشكیل شده شامل مجموعه اسناد و نقشه‌ها و همچنین راهبردها، سیاست‌ها و پروژه‌ها (سند توسعه پایدار شهر نیاسر).

در این طرح پس از بررسی همه جانبه نیاسر، به تحلیل حوزه‌های مثبت (قابلیت‌ها، امكانات، فرصت‌ها و چشم‌اندازها) و حوزه‌های منفی (تنگناها و موانع، تهدیدها و آسیب‌ها) پرداخته شده و با پیش‌بینی جمعیت بومی ساكن، بومی فصلی و گردشگر در ۱۰ سال آینده به برآورد امكانات مورد نیاز و ترسیم شهر آینده پرداخته شده است.

پنج سند مهم طرح توسعه كالبدی- گردشگری شهر نیاسر عبارتند از:

ـ نقشه مدیریت ترافیكی شهر در شرایط عادی، بحرانی و نیمه بحرانی در وضع موجود و پیشنهادی

ـ نقشه توسعه شهری

ـ نقشه میراث فرهنگی (ساماندهی بافت با ارزش فرهنگی- تاریخی و میراث فرهنگی شهر)

ـ نقشه گردشگری

ـ نقشه مدیریت بحران

در كنار اسناد طرح، سند توسعه پایدار شهر شامل اهداف، راهبردها، سیاست‌های اجرایی و پروژه‌های اولویت‌بندی شده با رویكرد میراث فرهنگی و گردشگری ارایه شده كه چكیده آن در جدول مربوطه آمده است. این طرح در امرداد ماه سال جای در معرض دید عموم گذاشته شده در قالب فرآیند مدیریت راهبردی و شهرسازی مشاركتی مورد داوری شهروندان و تجدید نظر نهایی قرار گرفته است.

مهندس ناصر مشهدی‌زاده دهاقانی - مدیر پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی نیاسر

---