پژوهش محوری کلید نوآوری و شکوفایی

اهمیت و جایگاه پژوهش و تحقیق در توسعه همه جانبه برکسی پوشیده نیست, تحقیق و پژوهش شاهراه ورود به خودکفایی و استقلال همه جانبه است تا جامعه ای از نظر علمی جایگاه مورد قبولی در جهان کنونی نداشته باشد نمی تواند از استقلال سخن بگوید

اهمیت و جایگاه پژوهش و تحقیق در توسعه همه جانبه برکسی پوشیده نیست، تحقیق و پژوهش شاهراه ورود به خودکفایی و استقلال همه جانبه است تا جامعه‌ای از نظر علمی جایگاه مورد قبولی در جهان کنونی نداشته باشد نمی‌تواند از استقلال سخن بگوید. در جهان کنونی جامعه‌ای مستقل است که در داد و ستد اطلاعاتی تنها گیرنده و مصرف کننده نتایج تحقیق و پژوهش دیگران نباشد زیرا در این صورت آ‌نچه لازم دارد در اختیار او برای یک زندگی سعادتمند قرار نمی‌دهند بلکه آنچه دیگران می‌خواهند و با منافع ملی آنها سازگار است ارایه می‌دهند.

در این مقاله برآنیم که چرا تحقیق و پژوهش محور فعالیت‌های جامعه نیست و تقریباً در بسیاری از موارد آن را یک امر تحمیلی یا نمایشی برای توجیه تصمیمات از پیش گرفته شده می‌دانند؟ برای این سوال مطمئناً پاسخ‌های متفاوتی ارایه می‌گردد از جمله: ۱) عدم اعتقاد برخی مسئولان به ضرورت تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی برپایه تحقیق و پژوهش ۲) نبود متولی مشخص در امر تحقیق و پژوهش در کشور ۳) کمبود اعتبارات لازم برای فعالیت‌های تحقیقی و پژوهشی ۴) عدم کار بست نتایج تحقیقات و پژوهشهای صورت گرفته که پس از صرف عمر عزیزترین اندیشمندان کشور نهایتاً در سمینار یا کنگره‌ای خلاصه‌ای از نتایج تحقیق و پژوهش ارائه می‌شود و در کتابی چاپ می‌شود و تمام. ۵) پیچ‌وخمهای اداری در تامین هزینه تحقیق و پژوهش که باعث دلسردی محققان و پژوهشگران می‌شود. ‌

از نظر نویسندهِ این نوشتار، اساسی ترین علت بی‌توجهی به امر تحقیق و پژوهش را باید در سیستم تعلیم و تربیت جامعه جستجو کرد زیرا عدم تمایل به فعالیت‌های تحقیقی و پژوهشی به نبود روح تحقیق و پژوهش در دانش آموختگان و عدم وجود فضای تحقیقاتی و پژوهشی در سیستم تعلیم و تربیت کشور در دوره‌های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه تحصیلی باز می‌گردد.

قبل از ورود به بحث پژوهش و تحقیق باید اذعان نمود که از گذشته دور و به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولان بلند پایه کشور به خصوص مسئولان آموزش و پرورش تلاش‌های بسیاری جهت برون رفت آموزش و پرورش از نظام منجمد و استعداد کش <حافظه‌گرایی> انجام داده‌اند که عدم یادآوری آن جفا به خدمتگزاران تعلیم و تربیت است. لذا با همهِ تلاش‌های صورت گرفته و اقدامات مفیدی که تاکنون در این زمینه انجام شده است به طور کلی بر نظام تعلیم و تربیت کشور روح حافظه پروری حاکم است و تحقیق و پژوهش محور تعلیم و تربیت نیست. ‌

از دهه دوم انقلاب توجه به تحقیق و پژوهش در آموزش و پرورش شکل جدید به خود گرفت و با تأسیس پژوهشکدهِ تعلیم و تربیت در وزارت آموزش و پرورش و تعیین پست کارشناسی مسئول تحقیقات در سازمان‌های آموزش و پرورش و تشکیل شورای تحقیقات در استانهای کشور با حضور مسئولان آموزش و پرورش استانها، استادان دانشگاه و صاحب نظران تعلیم و تربیت تاحدی به بحث تحقیق و پژوهش عنایت شد. ‌از سوی دیگر فعالیت‌های فوق برنامه و تدوین مسابقات علمی، فرهنگی، هنری با ارائه مقالات پژوهشی و تحقیقاتی توسط دانش آموزان نیز که گاهی در جهت اشاعه فرهنگ تحقیق و پژوهش در آموزش و پرورش است به ورود پژوهش و تحقیق در صحنه تعلیم و تربیت کمک نمود که یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه طرح <پرسش مهر> است. ‌

از دیگر اقدامات ارزنده سال‌های اخیر در امر تحقیقی معلمان طرحی در قالب <معلم پژوهنده> است. معلم پژوهنده به هر معلم یا دست‌اندکار آموزش و پرورش گفته می‌شود که برای انجام کار بهتر و اصلاح شیوه یاددهی و یادگیری در روند فعالیت‌ آموزشی و پرورشی خود دست به اقدامی علمی و پژوهشی می‌زند تا براثر این اقدام به اصلاح و تغییر مثبت وضعیت موجود بپردازد.

توجه به نوآوری‌ها و تحقیقات علمی معلمان و انعکاس آن به جامعه تعلیم و تربیت جهت بررسی یا نقد یا نهایتاً بهره‌گیری از آن باعث ایجاد انگیزه و تحرک معلمان کشور در ایجاد نوآوری و تحول در شیوهِ آموزش می‌گردد.آنچه که به عنوان توجه به امر تحقیق و پژوهش در آموزش و پرورش کشور مورد اشاره قرار گرفت و می‌باید از این تلاش‌ها تقدیر کرد، همگی فرع برروند کلی نظام آموزش کشور است زیرا تحقیق و پژوهش با همهِ تلاش‌های مذکور به عنوان خمیرمایه و محور سیستم تعلیم و تربیت کشور دیده نشده است. سیستم آموزش و پرورش هم اکنون نیز بر اساس محفوظات و حافظه محوری به ارزشیابی از اندوخته دانش‌آموزان می‌پردازد. در این سیستم قدرت تحلیل مسایل، انجام پروژه و فعالیت تحقیقاتی اساس ارزشیابی دانش آموزان نیست. امروزه رونق کتابهای حل المسائل با عناوین زیرا و متفاوت جای کتب درسی را گرفته است و به هر دلیلی که به طور قطع بر نویسنده پنهان است از گذشته تا حال کسی به فکر جلوگیری از چنین ناشرانی نیست.

اگر دانش‌آموزان از دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه روش تفکر و اندیشهِ محققانه و پژوهشگرانه را پیش گیرند، طبعاً در کلیه امور زندگی به خصوص در مسایل مهم اجتماعی و مسئولیت‌هایی که می‌پذیرند اساس تصمیم‌گیری‌های خویش را برپایه تحقیق و پژوهش بنا می‌نهند زیرا دانش آموز از روزی که پا به مدرسه می‌نهد متناسب با شرایط سنی و قدرت فکری‌اش جز از راه تحقیق و پژوهش نمی‌آموزد و تعلیم و تعلم را مجموعه‌ای از کتب و نوشته‌ها نمی‌داند که برای کلیه سوالات و مجهولات پاسخ‌هایی از پیش آماده کرده است تا او بدون هیچ دغدغه خاطری و بدون هیچ تلاشی به پاسخ مجهولات خود برسد. او معلم را کسی نخواهد دانست که در کلاس حاضر می‌شود تا چند سوال ارائه دهد و خود نیز پاسخ‌های آنها را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد. امروزه مهم‌ترین شیوه تدریس و پویاترین آن، <یادگیری پژوهش محور> است، یادگیری براساس تحقیق و ارائه پژوهش سبب می‌شود دانش آموز خود به دنبال کشف مجهولات برود و معلم جز نقش هدایت گر و راهنما را نداشته باشد. چنین شیوه‌ای سبب می‌شود دانش آموزان با روحیه محققانه و پژوهشگرانه دوران تحصیل را طی کرده و هنگام ورود به دانشگاه جز به امر تحقیق و پژوهش نمی‌اندیشد و هنگام حضور در صحنه‌ها و جایگاه‌های مسئولیتی جامعه در تصمیم‌گیری‌ها اساس و مبنا را تحقیق و پژوهش قرار دهند. ‌

مقام معظم رهبری یکی از اساسی‌ترین مسایلی که در سال‌های اخیر عنوان نموده و برآن پافشاری داشته‌اند بحث جنبش نرم‌افزاری است و این نشان از اهمیت جایگاه تحقیق و پژوهش در آموزش و پرورش است. ‌البته این درست است که کسانی متناسب با رشته خاص تحصیلات عالی خویش به فعالیت‌های تحقیقاتی می‌پردازند و بسیاری از اساتید دانشگاه‌ و معلمان کار تحقیقی انجام می‌دهند اما آیا این قشر نسبت به کل جامعه تحصیل کرده بسیار کم و قلیل هستند؟ اساسی‌ترین اقدام برای ایجاد روحیه تحقیق و پژوهش در جامعه تحول اساسی در نظام تعلیم و تربیت کشور است و برای انجام اقدامی بنیادین و ریشه‌ای جز از طریق آموزش و پرورش و تحول اساسی نظام آموزش به سوی پژوهش محوری نمی‌توان به این هدف ارزشمند و حیاتی رسید. ‌

با توجه به سهم اندک بودجه در قبال پژوهش که در تحقق یافتن آن خلل ایجاد می‌کند از سهم اندک‌تر این بودجه به آموزش و پرورش که حرفی را برای گفتن نمی‌گذارد، این بودجه صرفاً برای انجام امور تحقیقاتی و پژوهشی پیرامون مسایل و مشکلات آموزشی و پرورشی و برگزاری سخنرانی‌های تحقیقاتی <آن هم در حد بسیار محدود> تخصیص می‌یابد که در این اعتبار فعالیت‌های دانش‌آموزی و موضوع یادگیری پژوهش محورنه مدنظر قرار می‌گیرد و نه می‌تواند قرار بگیرد.

لذا به بهانهِ سخنان رهبری در سال جدید، شایسته است یک بار دیگر نظر همهِ مسئولان بلندپایه کشور، به خصوص نمایندگان محترم مجلس و دیگر دلسوزان جامعه به ضرورت بازنگری جدی و علمی مورد نظر قرار گیرد تا روحیهِ تحقیق و پژوهش به صورت عام و گسترده در جامعه تحقق پذیرد.

در شرایط فعلی و با اقداماتی که آموزش و پرورش در همین حد در مورد تحقیق و پژوهش دانش آموزی انجام می‌دهد با محدودیت‌های متعددی مواجه است از قبیل:

۱) عدم توجه به فعالیت‌های تحقیقی و پژوهشی در نظام ارزشیابی دانش‌آموزان

۲) عدم تناسب وقت تعیین شده برای هر درس متناسب با فعالیت‌های تحقیقی

۳) نبود شرایطی تشویقی برای دانش آموزان محقق و نیز معلمانی که به روش تحقیق و پژوهش در تدریس توجه جدی دارند. لذا در شیوهِ آموزشی و پرورشی و در امر یاددهی - یادگیری در نظام تعلیم و تربیت کشور نیازمند تحول بنیادی هستیم تا بتوانیم از حصار تنگ شیوه‌های آموزشی سنتی خارج شویم و تعلیم و تربیتی داشته باشیم که روح تعمق بخشی و پژوهش محوری را در دانش آموزان بپرواند. به علت مقدمات و برنامه‌ریزیهای علمی که چنین امری می‌طلبد به پشتوانه‌های محکم از سوی مسئولان کشور نیازمندیم و در یک کلام می‌توان گفت: به یک عزم ملی نیازمندیم تا نظام تعلیم و تربیت بربنیان پژوهش و تحقیق متحول گردد و از این راه روح تحقیق و پژوهش در عموم تحصیل کرده‌های جامعه پدید آید.

امیدواریم در آستانه سال جدید که به نام <نوآوری و شکوفایی> مزین شده است که به حق از دغدغه‌های مقام معظم رهبری نیز بوده است شاهد نظام تعلیم و تربیت پژوهش محور باشیم تا از این رهگذر امر تحقیق و پژوهش در همهِ امور جاری و ساری شود. در پایان جا دارد به معلمان عزیزی که در شرایط فعلی در کنار آموزش، کارهای پژوهشی را نیز در اولویت فعالیت‌های خود در مدارس قرار می‌دهند، درود ‌بفرستیم. ‌

امیرعباس میرزا خانی‌