هفته جهانی فضا, فرصتی برای نگاه به آینده

بشر راهی طولانی را سپری کرد تا بتواند به یکی از رویاهای قدیمی خود جامه عمل بپوشاند از سپیده دم تاریخ تا همین نیم قرن پیش رویای سفر به دشت بی پایان ستاره ها تنها می توانست در ذهن عده ای از آینده نگرها و دانشمندان پیشرو رنگ و بویی از واقعیت به خود بگیرد و بقیه مردم آن را تنها داستانهایی تخیلی و دور از واقعیت ارزیابی می کردند اینک اما جهان تغییر کرده است

بشر راهی طولانی را سپری کرد تا بتواند به یکی از رویاهای قدیمی خود جامه عمل بپوشاند. از سپیده دم تاریخ تا همین نیم قرن پیش رویای سفر به دشت بی‌پایان ستاره‌ها تنها می‌توانست در ذهن عده‌ای از آینده‌نگرها و دانشمندان پیشرو رنگ و بویی از واقعیت به خود بگیرد و بقیه مردم آن را تنها داستانهایی تخیلی و دور از واقعیت ارزیابی می‌کردند. اینک اما جهان تغییر کرده است. انسان وارد قلمرو فضا شده و دیگر برای پرواز نیازی به عقابهای کیکاووس و بالهای مومی ایکاروس و ارابه‌های آتشین آزتک‌ها نیست. اینک علم ما را با خود به فراسوی جو زمین برده و عصر جدیدی آغاز شده است.

عصر فضا. عصری که مناسبات جهان ما در جایی فراسوی زمین شکل می‌گیرد و زمانه منحصر به فردی که در گذار آن درک ما از جهان به طور کم سابقه‌ای افزایش یافته است. انسان اینک بر ماه قدم گذاشته و رویای بازگشت به آن و سفر به مریخ را دارد. در مدار زمین ایستگاه فضایی در حال تکمیل شدن است. پیش قراولان ما مدتهاست که از مرزهای سیاره‌ای منظومه شمسی عبور کرده‌اند و کاروانی از روباتهای کاوشگر بر سیارات گوناگون فرود آمده و یا بر گرد آنها در حال چرخیدن هستند و قافله‌ای عظیم‌تر از آنها از مدار زمین چشم به این سیاره آبی دوخته اند تا کیفیت زندگی بشر بر این سیاره را بهبود بخشند. اما همه اینها تازه آغاز گامی کوچک برای پیشرفت‌های بلند و دور و درازی است که آینده فضا در آستین دارد . رازهای فضا هر روز بیشتر آشکار می‌شود و به همین دلیل مردم نیاز دارند تا در هر فرصتی به آینده مقدر انسان در فضا بیاندیشند و هفته جهانی فضا – که آن را پشت سر گذاشته ایم – فرصتی برای این تفکر است.

۴ اکتبر سال ۱۹۵۷ تاریخی ماندگار در روز‌شمار پیشرفتهای انسان بود. تنها تعداد افراد معدودی پیش از آن تاریخ از اتفاقی که قرار بود بامداد آن روز صبح در پایگاهی که بعدها بایکونور نامیده ‌شد رخ دهد،‌خبر داشتند. سال ۱۹۵۷ به نام سال جهانی زمین شناسی نامیده شده بود و همین مناسبت فرصت خوبی بود تا کرولوف،‌دانشمند برجسته روسیه که از او به معمار پروژه فضایی شوروی یاد می‌کنند اولین نتیجه و دست آورد برنامه خود را علنی کند.

بامداد روز بعد،‌ خبر مهمی از دیوار آهنین اطلاعاتی شوروی به بیرون درز کرد. اتحاد جماهیر شوروی نخستین ماهواره ساخت دست بشر را در مدار زمین قرار داد. اگرچه در ابتدا باور این خبر برای بسیاری به ویژه در بلوک غرب سخت بود اما پس از آنکه ایستگاههای ردیابی رادیویی نوای بیپ بیپ ممتد ناشی از ابزرهای مخابراتی داخلاسپوتنیک-۱ را در سراسر جهان دریافت کردند و توانستند آن رابا کمکرادیوتلسکوپهای خود دنبال کنند، مطمئن شدند که عصرجدیدی در جهان آغاز شده است. این آغاز رقابتی بود که با سرعتی سرسام آور آینده زندگی ما بر سیاره زمین را تغییر داد.

آغاز عصر فضا اما رویدادی یک شبه نبود. رویای کهن سفر به فضا و رها شدن از بند گرانش زمین از مدتها پیش از آن به امکانی علمی و حداقل قابل بحث تبدیل شده بود. شاید نقطه آغاز این رویدادها را بتوان به دوران نیوتون مربوط کرد زمانی که او با انتشار کتاب اصول فلسفه طبیعت خود قوانین سه‌گانه‌اش را شرح داد و پس از آن برخی از دانشمندان مانند ویلیام مور در قرن ۱۹ امکان استفاده از این قوانین برای پرواز به فراسوی جو را مطرح کردند. اما یکی از مهمترین نقش‌ها را تسیلکوفسکی روس بر عهده داشت.

معلم نیمه ناشنوایی که برای اولین بار محاسبات ریاضیاتی مربوط به مدارهای پرتابه های فضایی را انجام داد و این سفرها را بر مبنای امکانات فنی و ریاضیاتی مورد بررسی قرار داد. اما گویی او فرزند زمان خود نبود و مانند بسیاری دیگر از پیشگامان در آن دوران توجه جدی به نظریات او نشد. البته شتاب رویدادهای بعدی باعث شد تا بحث پرتابه‌های دور برد به سرعت مطرح شود. تحقیقات رابرت گودارد در زمینه امکان استفاده از سوخت مایع برای پرتاب پرتابه‌ها و بحث‌هایی که در زمینه امکان سفرهای فضایی در ایالات متحده، ‌شوروی، ‌انگلستان، ‌آلمان و اتریش در گرفته بود،‌ مهندس جوانی را ترغیب کرد تا برای رسیدن به آرزوی دیرینه خود وارد میدان شود. زمانه جنگ جهانی دوم و سرانجام این آلمان نازی بود که توانست پروسه بهبود سیستم‌های موشکی خود را به رهبری همان مهندس جوان که ورنر فون بروان نامیده می‌شد آغاز کند.

فعالیتهای فون براون و همکارانش سلاح مهیب موشکهای بالستیک VII‌ را برای نازیها و آینده‌ای روشن را برای عصر فضا به ارمعان آورد. آلمانها در سال ۱۹۴۲ با کمک این موشک توانستند به مرز فضا (ارتفاع ۱۰۰ کیلومتری)‌برسند و البته محموله فضایی آنها برای سایرین مرگ به ارمغان می‌آورد. سقوط آلمان برای نیروهای متحد شوروی و آمریکا، ‌غنیمتی با ارزش به همراه داشت. موشک های وی ۲ و طرح‌ها و نقشه‌ها و مهندسان آن بین دو نیرو تقسیم شدند تا نطفه عصر فضا بر رقابت جدید میان دو قدرت شرق و غرب و بر اساس میراث آلمان‌ها آغاز شود. میراثی که اگرچه هر دو گروه تلاش های مقدماتی را با آن انجام دادند اما در نهایت این شورویها بودند که بامداد ۴ اکتبر ۱۹۵۷ با اعزام اسپوتنیک۱ به مدار زمین، جهان را در شگفتی فرو بردند. پیش از آنکه رقبای روسیه از شوک بیرون آیند آنها گام مهم بعدی را برداشتند. اسپوتنیک ۲ در حالی به مدار زمین رفت که به همراه خود اولین موجود زنده – سگی به نام لایکا – را به همراه داشت. رقابتهای شدید ماهها و سالهای بعد فضا را تبدیل به عرصه جدی در زندگی مردم کرد. پرواز نخستین انسان – یوری گاگارین – نخستین بانوی فضانورد -‌ والنتینا ترشکوا - و سفرهای چند نفره، ‌راهپیمایی‌های فضایی، ‌ساخت ایستگاههای مداری و سرانجام سفر به ماه که در دهه ۷۰ میلادی قرن بیستم گام بسیار مهمی در زندگی بشر به حساب می‌آید.

همراه با این رویدادهای شگفت‌انگیز زمین نیز در کانون توجه بود. استفاده از ماهواره ها برای بهبود روش زندگی ما بر زمین روز به روز افزایش می‌یافت.

ماهواره‌ها نه تنها برای بهبود مخابرات و ارتباطات به کار گرفته شد که برای پیش‌بینی وقایع و رویدادهای غیر مترقبه ،‌تشخیص معادن زیرزمینی ،‌تصویر‌برداری و نقشه‌برداری و سنجش از دور و ناوبری نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفتند. در طی ۵۰ سال گذشته،‌ ابزارهای علمی ما از فضا برای مکانی برای نگریستن به دور دستها استفاده کرده‌اند و در حالیکه پروازهای سرنشین‌دار عمدتا با هدف ساخت ایستگاه مداری با شیوه‌های جدید‌ تر ادامه می‌یافت، کاروانی از روباتها به کاوش سیارات و اجرام منظومه شمسی پرداختند و تقریبا در اطراف اکثر سیارات و بر سطح بسیاری از آنها گام گذاشته‌اند. در چند سال گذشته این رقابت نفس‌گیر روز به روز شکل متفاوتی به خود گرفته است.

چینی‌ها اینک به سومین ملتی تبدیل شده‌اند که توانسته‌اند مستقل به فضا بروند و همین چند هفته پیش بود که اولین راهپیمایی فضایی را با موفقیت انجام دادند. آن سو تر آژانس فضایی اروپا و کشورهای عضو اتحادیه مانند انگلستان درصدد هستند تا سفرهای فضایی روباتیک و سرنشین‌دار خود را به طور مستقل از روسیه و آمریکا انجام دهند. در سویی دیگر پرواز های فضایی خصوصی در سالهای اخیر وارد مرحله جدیدی شده است و برخی از شرکت‌های فضایی آمادگی خود را برای این سفرها اعلام کرده اند و فروش بلیت‌های توریستی به فضا را آغاز کرده‌اند.

چشم‌انداز وسیعی از فعالیت های فضایی پیش روی انسان گشوده شده است. از جستجوی سرمنشا حیات در عالم تا جایگاه و اقعی و حقیقی انسان در این میانه و تعیین سرنوشت جهان از یک سو و از سوی دیگر تلاش برای فتح قلمروهای تازه‌تر در فضا و سفرهای اکتشافی به سیارات دیگر در کنار بهره‌برداری از منابع آنها و حتی طرح‌های رویا گونه‌ای چون قابل زیست کردن سیاره مریخ بر روی میز دانشمندان قرار گرفته‌اند.

به نظر می رسد زمانی تسیلکوفسکی گفته بود، ‌اگرچه زمین گهواره بشریت است اما هیچ کودکی را نمی‌توان تا ابد در آن گهواره نگاه داشت. اینک بشر کودکی خود را پشت سر گذاشته و نخستین گام های خود را لرزان از گهواره بیرون نهاده است. اما این تازه آغاز راه است. آنچه آینده فضا را رقم می زند ایده‌های آینده‌نگرانه‌ای است که امروز رنگ و بوی تخیل دارند. این ایده‌ها در سالهای آینده به واقعیت بدل خواهند شد و راه ما را در عصر جدید هموارتر خواهند کرد. اما اگر بخواهیم چنین رویدادی به واقعیت برسد باید از اکنون سرمایه انسانی آن را تامین کنیم هفته فضا فرصتی برای تبیین اهمیت مساله فضا و فضانوردی برای عامه مردم و به خصوص جوانان و نوجوانانی است که باید از اکنون علاقه آنها شعله ور شود تا بتوانند در آینده در نقش دانشمندان پیش رو در این حوزه فعال شوند.

اهمیت این رویداد به ویژه در کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ایران بیش از دیگر نقاط جهان به چشم می‌خورد چرا که ما نیازمند سرعتی دوچندان در طی این مسیر دچار هستیم و این تنها با مدیریت صحیح و استفاده از همه تواناییها و نیروها امکان پذیر خواهد بود. آینده بشر در فضا است و ما نیز باید با سرعتی بیشتر و روشی منطقی جای پای خود را در این عرصه مهم محکم نماییم.

پوریا ناظمی، روزنامه‌نگار علمی، مدرسو مروج نجوم