ظهور و افول بی نظیر

تقدیر جامعه سیاسی پاکستان چنین بود که بی نظیر بوتو, آخرین بازمانده از شناخته شده ترین خانواده سیاسی پاکستان پنجشنبه ۲۷ دسامبر ۶ دی در جمع هواداران خود کشته شود تقدیری که پیش از این گریبان پدر و دو برادرش را گرفت, آنها که در خلوت به قتل رسیدند

تقدیر جامعه سیاسی پاکستان چنین بود که بی نظیر بوتو، آخرین بازمانده از شناخته شده ترین خانواده سیاسی پاکستان پنجشنبه ۲۷ دسامبر (۶ دی) در جمع هواداران خود کشته شود؛ تقدیری که پیش از این گریبان پدر و دو برادرش را گرفت، آنها که در خلوت به قتل رسیدند.

«محترم بی نظیر بوتو» ۲۱ ژوئن ۱۹۵۳ در کراچی پاکستان در خانواده متمول «بوتو» زاده شد. پدرش ذوالفقار علی بوتو صاحب مدرک علوم سیاسی از دانشگاه برکلی، در فعالیت های سیاسی کراچی دخیل بود و مادرش «بیگُم نصرت اصفهانی» که اصلیتی ایرانی داشت، از خانواده های شیعه و سرشناس کراچی به شمار می آمد. بی نظیر اولین فرزند این خانواده بود. پس از او مرتضی، صنم و شهنواز بوتو پا به عرصه حیات گذاردند که همه آنها به جز «صنم» که اکنون در لندن به همراه دو فرزندش «شهریار» و «آزادی» زندگی می کند، در فعالیت های سیاسی شرکت جستند و جان خود را بر سر این کار نهادند. بی نظیر پس از اتمام تحصیلات خود در پاکستان برای ادامه تحصیلات تکمیلی به آمریکا سفر کرد و وارد رشته هنر شد. او که در این زمان ۱۶ ساله بود به جنبش های مردمی که مخالف جنگ ویتنام بودند، پیوست. خود بی نظیر بعدها درباره این ایام گفت: «در دانشگاه هاروارد بودم که متوجه قدرت مردم شدم. چیزی که در پاکستان وجود نداشت و اگر کسی حرفی می زد، زندانی می شد.»

او ۲۰ ساله بود که پدرش نخست وزیر پاکستان شد اما آن روزها بی نظیر علاقه ای به سیاست نشان نمی داد: «پدرم نخست وزیر بود و پدر بزرگم فعال سیاسی، اما علاقه ای به سیاست در این رده نداشتم. بیشتر دوست داشتم خبرنگاری در حوزه ای غیرسیاسی باشم. اما وقتی پدرم به زندان افتاد و سپس کشته شد، دیگر چاره ای نداشتم جز این که راه او را ادامه دهم. زیرا هواداران پدرم چنین می خواستند.» به این ترتیب «بی نظیر» پا به عرصه سیاست گذارد و در مدتی کمتر از یک دهه بعد تبدیل به چهره ای مؤثر شد.

«دختر مشرق» نامی که بوتو بر اولین کتابش نهاده، پس از اتمام تحصیلات به پاکستان بازگشت و در ایام زمامداری ضیاءالحق بازداشت شد. او این دوران را که پنج سال به طول انجامید، سخت ترین برهه زندگی اش می داند. بی نظیر در ۱۹۸۴ پس از این که برای مداوای بیماری از زندان خارج شد، به انگلیس رفت و رهبر حزب مردم که پدرش بنیانگذار آن بود، شد. بعد از مرگ ژنرال ضیاءالحق در ۱۹۸۸ بی نظیر بوتو توانست در اولین انتخاباتی که پس از یک دهه حکومت نظامیان در پاکستان برگزار می شد، پیروز و به عنوان نخست وزیر پاکستان سوگند یاد کند بی نظیر خیلی زود فهمید هرگز قادر نخواهد بود با ژنرال هایی که قدرت اصلی را در پاکستان در دست دارند و پیشتر ایام، زمامداری را برعهده داشتند، رابطه ای عادی همچون یک نخست وزیر با بخش نظامی کشورش برقرار کند. زیرا او نه فقط دختر ذوالفقار علی که اولین زن نخست وزیر در پاکستان بود و از ایده دموکراتیزاسیون به شدت دفاع می کرد.

این دوره از نخست وزیری او دو سال به طول انجامید. دوره دوم نخست وزیری بی نظیر نیز در سال ۱۹۹۳ شروع و در ۱۹۹۶ تمام شد. او در هر دو دوره با اتهام فساد مالی روبه رو بود. ژنرال ها این اتهام را در شرایطی به او وارد کردند که بی نظیر در اوج محبوبیت قرار داشت و حتی در خارج از مرزهای پاکستان نیز به خاطر تفکرات تازه خود شهرت زیادی کسب کرده بود. او سال ۱۹۹۹ درباره اتهام وارده گفت: «آنها با این اتهام می خواستند مرا و اعتقادات پلورالیستی و لیبرالی پاکستان را نابود سازند. این اتهام قلب مرا به درد آورد.»

او یک سال پیش از این ماجراها در تبعیدی خودخواسته به دبی رفت و از آنجا رهبری حزب خود را به دست گرفت. روزگار تبعید او ۸ سال به طول انجامید. بی نظیر بوتو ۱۸ اکتبر در حالی به پاکستان بازگشت که سند توافق او با مشرف منتشر شد. اما خود او ۲۰ روز پس از ورودش به کشور و مواجه شدن با اعلام وضع اضطراری از سوی مشرف اظهار داشت: «چطور می توانم با کسی به توافق برسم که امید می دهد و بعد خود آن را نابود می سازد. او (مشرف) با من درباره دموکراسی حرف می زند اما بعد قوانین نظامی اش را بر من تحمیل می کند.»

ترجیع بند سخنرانی ها و میتینگ های بی نظیر بوتو از ۱۸ اکتبر که وارد پاکستان شد تا زمان مرگش دموکراسی و انتخابات بود. او حتی پس از دریافت اولین نشانه های تهدید و ترور حاضر به ترک انتخابات نشد و برخلاف بسیاری از احزاب و سران سیاسی که آن را تحریم می کردند، گفت: «پاکستان در شرایطی حساس قرار دارد. همه ما در روز انتخابات انتخابی قاطع خواهیم داشت. ما می توانیم پاکستان را از سال های دیکتاتوری، افراط گرایی و فشارهای اقتصادی که متحمل شده است، رها سازیم.» این سخنان او حاکی از آن بود که او همزمان سر ستیز با برخی نظامیان و تندروها را دارد و این هر دو برای او خطری بزرگ محسوب می شد. او در آخرین سخنرانی خود که ساعتی قبل از مرگش ایراد شد، به این خطرات اشاره کرد و گفت: «با بازگشتم، زندگی خود را به خطر انداختم. »

● خاندان نفرین شده

از سرزمینی که زمانی هندوستان نامیده می شد دو خاندان گاندی و بوتو بیش از همه مشهورند و عجیب تر این که هر دو خانواده حوادثی تراژیک را تجربه کرده اند. بی نظیر آخرین فرد سیاسی خانواده بوتو بود که تراژدی مرگ دفتر زندگی او را بست. پدر این خانواده ذوالفقار علی بوتو، نخست وزیر و سپس رئیس جمهور پیشین در صف مردان استقلال قرار دارد. پاکستان در دوره صدارت او سال های استقلال را به معنای واقعی تجربه کرد. در این دوره نظامیان حضوری در سیاست نداشتند. اما به تدریج و با بروز چند جنگ میان هند و پاکستان بر نفوذ نظامیان افزوده شد و همین باعث کودتای ژنرال ضیاءالحق علیه او در سال ۱۹۷۷ شد. ذوالفقار علی ۲ سال پس از آن اعدام شد.

مرتضی بوتو فرزند دوم و پسر ارشد خانواده بوتو پس از اعدام پدر، از حزب مردم که انتظار می رفت وی رهبری اش را به دست گیرد، انشعاب کرد و همراه با گروه شبه نظامی الذوالفقار به مبارزه با دولت نظامی وقت پرداخت. او سال ۱۹۹۳ در انتخابات پارلمانی شرکت کرد و به عنوان نماینده استان سند انتخاب شد. اما در سال ۱۹۹۶ به نحو مرموزی به قتل رسید. شهنواز بوتو کوچک ترین عضو خانواده نیز در فعالیت های سیاسی دست داشت. هرچند فعالیت های او به گستردگی فعالیت های مرتضی و بی نظیر نبود اما سال ۱۹۸۵ او را نیز در آپارتمانش در فرانسه مرده پیدا کردند. برخی معتقدند او مسموم شده بوده است.

امروز تنها میراث مجسم خانواده بوتو در صحنه سیاست پاکستان حزبی است که همه افکار بنیانگذار آن (ذوالفقار علی) و ادامه دهنده آن (بی نظیر) در مانیفست حزب گنجانده شده است. اصول فکری حزب مردم در چند عبارت خلاصه شده است: اسلام، آئین ما؛ دموکراسی سیاست ما؛ سوسیالیسم اقتصاد ما، مردم محور قدرت ما.

بنفشه غلامی