یکشنبه, ۱۴ بهمن, ۱۴۰۳ / 2 February, 2025

مجله ویستا

فلسفهٔ آیین های نوروزی

سرآغاز جشن ِنوروز، روز نخست ماه فروردین (روز اورمزد) است و چون برخلاف سایر جشن ها برابری نام ماه و روز را به دوش نمی کشد، بر سایر جشن های ایران باستان برتری دارد.

در مورد پیدایی این جشن افسانه های بسیار است اما آنچه به آن جنبه ی رازوارگی می بخشد، آیین های بسیاری است که روزهای قبل و بعد از آن انجام می گیرد.

اگر نوروز همیشه و در همه جا با هیجان و آشفتگی و درهم ریختگی آغاز می شود، حیرت انگیز نیست چرا که بی نظمی یکی از مظاهر آن است. ایرانیان باستان ناآرامی را ریشه ی آرامش و پریشانی را اساس سامان می دانستند و چه بسا که در پاره ای از مراسم نوروزی آن ها را به عمد بوجود می آوردند. چنان که در رسم باز گشت ِمردگان (از ۲۶ اسفند تا ۵ فروردین) چون عقیده داشتند که فروهرها یا ارواح درگذشتگان باز می گردند، افرادی با صورتک های سیاه، برای تمثیل، در کوچه و بازار به آمد و رفت می پرداختند و بدینگونه فاصله ی میان مرگ و زندگی و هست و نیست را در هم می ریختند و قانون و نظم یک ساله را محو می کردند. بازمانده ی این رسم آمدن حاجی فیروز یا آتش افروز بود که تا چند سال پیش نیز ادامه داشت.

از دیگر آشفتگی های ساختگی، رسم «میر نوروزی»، یعنی جا به جا شدن ارباب و بنده بود. در این رسم به قصد تفریح کسی را از طبقه های پایین برای چند روز یا چند ساعت به سلطانی برمی گزیدند و سلطان موقت - بر طبق قواعدی - اگر فرمان های بیجا صادر می کرد، از مقام امیری برکنار می شد. حافظ نیز در یکی از غزلیاتش به حکومت ناپایدار میر نوروزی گوشه ی چشمی دارد :

سخن در پرده می گویم، چو گل از غنچه بیرون آی

که بیش از چند روزی نیست حکم میر نوروزی

خانه تکانی هم به این نکته اشاره دارد. نخست درهم ریختگی، سپس نظم و نظافت.

تمام خانه برای نظافت زیر و رو می شد. در بعضی از نقاط ایران رسم بود که حتی خانه ها را رنگ آمیزی می کردند و اگر میسر نمی شد، دست کم همان اتاقی که هفت سین را در آن می چیدند، سفید می شد. اثاثیه ی کهنه را به دور می ریختند و نو به جایش می خریدند و در آن میان شکستن کوزه را که جایگاه آلودگی ها و اندوه های یک ساله بود واجب می دانستند. ظرف های مسین را به رویگران می سپردند. نقره ها را جلا می دادند. گوشه و کنار خانه را از گرد و غبار پاک می کردند. فرش و گلیم ها را از تیرگی های یک ساله می زدودند و بر آن باور بودند که ارواح مردگان - فروهرها - (ریشه ی کلمه ی فروردین) در این روزها به خانه و کاشانه ی خود باز می گردند، اگر خانه را تمیز و بستگان را شاد ببینند خوشحال می شوند و برای بازماندگان خود دعا می فرستند و اگر نه، غمگین و افسرده باز می گردند. از این رو چند روز به نوروز مانده در خانه مُشک و عنبر می سوزاندند و شمع و چراغ می افروختند.

در بعضی نقاط ایران رسم بود که زن ها شب آخرین آدینه ی سال بهترین غذا را می پختند و بر گور درگذشتگان می پاشیدند و روز پیش از نوروز را که همان «عرفه» یا «علفه» و یا به قولی «بی بی حور» باشد، به خانه ای که در طول سال درگذشته ای داشت به پُرسه می رفتند و دعا می فرستادند و می گفتند که برای مرده عید گرفته اند.

در گیر و دار خانه تکانی و از ۲۰ روز به روز عید مانده، سبزه سبز می کردند. ایرانیان باستان دانه ها را که عبارت بودند از گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، نخود، کنجد، باقلا، کاجیله، ذرت و ماش به شماره ی هفت (= نماد هفت امشاسپند)، یا دوازده (= شماره ی مقدس برج ها)، در ستون هایی از خشت خام برمی آوردند و بالیدن هر یک را به فال نیک می گرفتند و بر آن بودند که آن دانه در سال نو موجب برکت و باروری خواهد بود. خانواده ها بطور معمول سه قاب از گندم و جو و ارزن به نماد هومت (= اندیشه ی نیک)، هوخت (= گفتار نیک) و هوورشت (= کردار نیک) سبز می کردند و فروهر نیاکان را موجب بالندگی و رشد آنها می دانستند.

چهارشنبه سوری که از دو کلمه ی «چهارشنبه» منظور آخرین چهارشنبه ی سال و «سوری» که همان سوریک فارسی و به معنای سرخ باشد و در کل به معنای «چهارشنبه ی سرخ»، مقدمه ی جدی جشن نوروز بود.

در ایران باستان بعضی از وسایل جشن نوروز از قبیل آینه و کوزه و اسفند را به یقین شب چهارشنبه سوری و از چهارشنبه بازار تهیه می کردند. بازار در این شب چراغانی و زیور بسته و سرشار از هیجان و شادمانی بود و البته خرید هر کدام هم آیین خاصی را تدارک می دید.

غروب هنگام بوته ها را به تعداد هفت یا سه (نماد سه منش نیک) روی هم می گذاشتند و خورشید که به تمامی پنهان می شد، آن را بر می افروختند تا آتش سر به فلک کشیده جانشین خورشید شود. در بعضی نقاط ایران برای شگون وسایل دور ریختنی خانه از قبیل پتو، لحاف و لباس های کهنه را نیز می سوزاندند.

آتش می توانست در بیابان ها و رهگذرها و یا بر صحن و بام خانه ها افروخته شود. وقتی آتش شعله می کشید از رویش می پریدند و ترانه هایی که در همه ی آنها خواهش برکت و سلامت و بارآوری و پاکیزگی بود، می خواندند. آتش چهارشنبه سوری را خاموش نمی کردند تا خودش خاکستر شود. سپس خاکسترش را که مقدس بود کسی جمع می کرد و بی آنکه پشت سرش را نگاه کند، سر ِنخستین چهار راه می ریخت. در بازگشت در پاسخ اهل خانه که می پرسیدند :

- کیست ؟

می گفت : منم.

- از کجا می آیی ؟

- از عروسی ...

- چه آورده ای ؟

- تندرستی ...

شال اندازی از آداب چهارشنبه سوری بود. پس از مراسم آتش افروزی جوانان به بام همسایگان و خویشان می رفتند و از روی روزنه ی بالای اتاق (روزنه ی بخاری) شال درازی را به درون می انداختند. صاحب خانه می بایست هدیه ای در شال بگذارد. شهریار در بند ۲۷ منظومه ی «حیدر بابا» به آیین شال اندازی و در بند ۲۸ به ارتباط شال اندازی با برکت خواهی و احترام به درگذشتگان به نحوی شاعرانه اشاره دارد :

▪ برگردان بند ۲۷ :

عید بود و مرغ شب آواز می خواند

دختر نامزد شده برای داماد،

جوراب نقشین می بافت.

و هر کس شال خود را از دریچه ای آویزان می کرد.

وه ... که چه رسم زیبایی است - رسم شال اندازی -

هدیه عیدی بستن به شال داماد.

▪ برگردان بند ۲۸ :

من هم گریه و زاری کردم و شالی خواستم.

شالی گرفتم و فورا بر کمر بستم.

شتابان به طرف خانه ی غلام (پسر خاله ام) رفتم.

و شال را آویزان کردم.

فاطمه خاله ام، جورابی به شال من بست

«خانم ننه ام» را به یاد آورد و گریه کرد.

شهریار در توضیح این رسم می گوید : «در آن سال مادر بزرگ من (خانم ننه) مرده بود. ما هم نمی بایست در مراسم عید شرکت می کردیم ولی من بچه بودم، با سماجت شالی گرفتم و به پشت بام دویدم.»

از دیگر مراسم چهارشنبه سوری فالگوش بود و آن بیشتر مخصوص کسانی بود که آرزویی داشتند. مانند دختران دم بخت یا زنان ِدر آرزوی فرزند. آنها سر چهار راهی که نماد ِگذر از مشکل بود می ایستادند و کلیدی را که نماد گشایش بود، زیر پا می گذاشتند. نیت می کردند و به گوش می ایستادند و گفت و گوی اولین رهگذران را پاسخ نیت خود می دانستند. آنها در واقع از فروهرها می خواستند که بستگی کارشان را با کلیدی که زیر پا داشتند، بگشایند.

قاشق زنی هم تمثیلی بود از پذیرایی از فروهرها. زیرا که قاشق و ظرف مسین نشانه ی خوراک و خوردن بود.

ایرانیان باستان برای فروهرها بر بام خانه غذاهای گوناگون می گذاشتند تا از این میهمانان تازه رسیده ی آسمانی پذیرایی کنند و چون فروهرها پنهان و غیر محسوس اند، کسانی هم که برای قاشق زنی می رفتند، سعی می کردند روی بپوشانند و ناشناس بمانند و چون غذا و آجیل را مخصوص فروهر می دانستند، دریافتشان را خوش یُمن می پنداشتند.

اما اصیل ترین پیک نوروزی، سفره ی هفت سین بود که به شماره ی هفت امشاسپند از عدد هفت مایه می گرفت. دکتر «بهرام فره وشی» در جهان فروری مبنای هفت سین را چیدن هفت سینی یا هفت قاب بر خوان نوروزی می داند که به آن هفت سینی می گفتند و بعدها با حذف (یای) نسبت به صورت هفت سین در آمد. او عقیده دارد که هنوز هم در بعضی از روستاهای ایران این سفره را، سفره ی هفت سینی می گویند. چیزهای روی سفره عبارت بود از :

آب و سبزه، نماد روشنایی و افزونی.

آتشدان، نماد پایداری نور و گرما که بعدها به شمع و چراغ مبدل شد.

شیر، نماد نوزایی و رستاخیز و زایش دوباره.

تخم مرغ، نماد نژاد و نطفه.

آیینه، نماد شفافیت و صفا.

سنجد، نماد دلدادگی و زایش و باروری.

سیب، نماد رازوارگی عشق.

انار، نماد تقدس.

سکه های تازه ضرب، نماد برکت و دارندگی.

ماهی، نماد برج سپری شده ی اسفند. حوت (= ماهی)

نارنج، نماد گوی زمین.

گل بیدمشک که گل ویژه ی اسفندماه است، نماد امشاسپند سپندارمذ.

نان پخته شده از هفت حبوب.

بَرسَم (= شاخه هایی از درخت مقدس انار، بید، زیتون، انجیر در دسته های سه، هفت یا دوازده تایی).

خرما، پنیر، شکر.

کتاب مقدس.

و گلاب که بازمانده ی رسم آبریزان یا آبپاشان است (بر مبنای اشاره ی ابوریحان بیرونی چون در زمستان انسان همجوار آتش است، به دود و خاکستر آن آلوده می شود و لذا آب پاشیدن به یکدیگر نماد پاکیزگی از آن آلایش است.)

بد نیست اشاره شود که در زمان پادشاهی ِفتحعلیشاه قاجار و به فرمان او دستور داده بودند که در مراسم نوروز، شاعران به جای مدح، حقیقت گویی کنند. شاعری با تکیه بر این فرمان شعر زیر را سرود و آن را در حضور شاه خواند و صله ی قابل توجهی هم دریافت نمود !

مگر دارا و یا خسروست این شاه؟

بدین جاه و بدین جاه و بدین جاه

ز کیخسرو بسی افتاده او پیش

بدین ریش و بدین ریش و بدین ریش

ز جاهش مُلک کیخسرو خراب است

ز ریشش ریشه ی ایران در آب است

در پایان با آرزوی سالی خجسته با ترجمه ی شعری از «ابونواس» شاعر اهوازی نوشتار را به انجام می برم :

مگر نمی بینی که،

خورشید به برج بره

اندر شده

و اندازه ی زمانه برابر گردیده ؟

مگر نمی بینی که،