خنده و بغض

هرساله در ۲۹ آذرماه به یاد استاد ابوالحسن صبا برنامه های مختلفی برگزار می شود, اگرچه امسال این گونه برنامه ها كمتر دیده شده است

تاكنون درباره استاد صبا كمتر پژوهش شده است و جز كتابی كه علی دهباشی آن را گردآوری كرد و انتشار داد، اثر جامع دیگری سراغ نداریم. صبا به ویلن نوازی شهره است، اما آنهایی كه سه تار این استاد نامی را شنیده اند، به خصوص چهار مضراب «نوا» ی وی را، نوع و شیوه نوازندگی اش را منحصر به فرد و به سبك قدمای سه تار نواز نزدیكتر و با اصالت تر می دانند.آنچه اما در این میانه جای پرسش دارد، چرایی این نكته است كه صبا در سالهای پایانی عمر خویش سه تار می نوازد و گویی دستهایی در كار بوده اند كه این استاد نام آور را از سه تار نوازی بازدارند و البته توفیق هم یافته اند. متأسفانه تاریخ موسیقی ایران معاصر از این گونه دالانهای تاریك فراوان دارد كه كمتر هم رمز گشایی و بر آنها نور تابانده شده است. امید كه سمت و سوی تحقیق در موسیقی معاصر، اندكی از روی صحنه به پشت صحنه رفته و اتفاقاتی را بازگوید كه سبب شدند امثال صباها، سالها سه تار ننوازند، در حالی كه پژوهش ها، از جمله تحقیقی كه محقق گرانمایه ، فرشاد توكلی، انجام داده، نشان می دهد، سه تار صبا به همان اندازه ویلن وی منحصر به فرد و شنیدنی بوده است. فرشاد توكلی اما مقدمات موسیقی را با علی خاورمنش شروع كرد و از سال ۷۰ به مدت پنج سال نزد سید وحید بصام ردیف میرزاعبدالله را آموخت .سپس به محضر مجید كیانی رفت و به فراگیری شیوه نوازندگی قدما پرداخت. وی در سال ۸۰ از دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در رشته موسیقی، فارغ التحصیل شد. او در حال حاضر به تدریس در دانشگاه سوره و بعضی از مراكز علمی- كاربردی مشغول است. توكلی تاكنون دبیر چند جشنواره و سمینار علمی موسیقی بوده و اكنون عضو هیأت مدیره كانون پژوهشگران خانه موسیقی نیز هست.وی كه ۱۴ سال است روی شیوه سه تار نوازی استاد ابوالحسن صبا تحقیق كرده ،چندی پیش برنامه ای با عنوان نگاهی به شیوه سه تار نوازی استاد ابوالحسن صبا در سالن رودكی و با همكاری انجمن موسیقی و بنیاد رودكی برگزار كرد. به مناسبت سالگرد تولد استاد صبا به این بهانه با او به گفت وگو نشسته ایم كه با اندكی تلخیص می خوانید.

* چگونه به این تصمیم رسیدید كه روی شیوه سه تار نوازی استاد صبا تحقیق كرده و آن را اجرا كنید؟

- در جامعه موسیقی ما، استاد صبا به نوازندگی ویولن و آهنگسازی شهره است و او را شاگرد استاد وزیری و پایه گذار شیوه نوازندگی ویولن ایرانی می دانند. اما به نظر من این داوری در مورد صبا خیلی كامل نیست؛ به خاطر این كه وقتی استاد وزیری در سال ۱۳۰۲ فعالیت های خود را به صورت رسمی در ایران آغاز و مدرسه عالی موسیقی را افتتاح كرد، استاد ابوالحسن صبا از ماه دوم تأسیس هنرستان، در آنجا ویولن تدریس می كرد. پس چنین داوری در مورد صبا درست نیست. تدریس صبا در هنرستان حاكی از دانش وی از موسیقی دستگاهی و ردیف های ایرانی بوده كه ظرف سالهای پیش از آن كسب كرده بود. از ۶ تا ۲۱ سالگی به تحصیل موسیقی پرداخته بود. در ۶ سالگی نزد میرزا عبدالله به سه تار زدن مشغول شد. با فوت وی سه تارنوازی را نزد درویش خان ادامه داد و حدود ۸ سال در خدمت درویش خان بود. طبق دست نوشته ای كه از صبا موجود است و به گفته وی او نزد سه نفر سه تار نواخته است؛ یعنی میرزاعبدالله، درویش خان و به نظر می آید كه نفر سوم حسین هنگ آفرین باشد.

* نگفتید كه چگونه به سمت پژوهش درباره سه تارنوازی و سبك استاد در نوازندگی این ساز كشیده شدید؟

- وقتی فراگیری موسیقی را شروع كردم به جمله ای از روح الله خالقی در كتاب دوم هنرستان موسیقی برخوردم. خالقی در توصیف استاد صبا گفته است: «استاد صبا مخصوصاً ویولن و سه تار را به حد كمال (می نوازد)» جمله «به حد كمال می نوازد» برای من جالب بود كه این حد كمال یعنی چه؟ قضیه را دنبال كردم، اما نمونه های سه تار ایشان در بازار خیلی كم بود. جامعه موسیقی در آن روزها استاد عبادی را به عنوان استاد برتر سه تار مطرح می كرد. به همین دلیل من فكر می كردم كه حد كمال نوازندگی كه آقای خالقی از آن یاد می كند چیزی شبیه سه تار نوازی استاد عبادی است، به همین دلیل سه سال روی آثار ایشان كار كردم. روزی به صورت تصادفی اجرای دستگاه نوا را با سه تار استاد صبا شنیدم. به نظر من این كار با اجرای استاد عبادی بسیار متفاوت بود. اگر كار صبا حد كمال بود چرا این قدر با سه تار نوازی عبادی متفاوت است. بعد از آشنایی با استاد كیانی و دریافتن ویژگی های شیوه های نوازندگی اصیل ایرانی به ارزش كار استاد صبا پی بردم و به بررسی مجدد آثار ایشان پرداختم. از آن به بعد مطالعه روی آثار، زندگی صبا و موسیقی قدیم ایران را شروع كردم كه تا حال هم ادامه دارد. خوشبختانه حدود ۲۰ روز قبل از اجرای برنامه، یكی از بستگان صبا سه تاری را كه خود استاد با آن می نواخت در اختیار من گذاشت. این ساز باعث شد كه من مطالب زیادی از نوازندگی او در این بیست روز یاد بگیرم.

* روی شیوه نوازندگی استاد صبا، محققان و استادان قبلی چه كارهایی انجام داده اند؟

- در هر تحقیقی باید به سراغ كارهایی كه در آن زمینه انجام شده رفت. یكی از منابع من در این پژوهش آثار خود صبا بود. از سه تار نوازی وی حدود بیست قطعه صوتی باقی مانده كه بعضی از این آثار با ضرب استاد تهرانی همراه است. منبع بعد شاگردان صبا بودند كه پس از تحقیق متوجه شدم متأسفانه استاد صبا در زمان حیات هیچ شاگرد جدی در زمینه سه تار نداشته است. یعنی برعكس ویولن كه آن زمان مد بوده و همه به خاطر محبوبیت اجتماعی این ساز، آن را می نواختند، به نظر می رسد سه تار و سازهای ایرانی، حالت قدیمی داشته و طرفدار زیادی نداشته است و جوانان به سازهای ایرانی علاقه مند نبوده اند. این موضوع معضلی بوده كه صبا در دست نوشته ای به آن این گونه اشاره می كند: «متأسفانه امروز جوانها به جای این كه به سازهای ایرانی علاقه مند باشند همه به دنبال قره نی، ویولون و فولوت هستند» به همین دلیل صبا شاگردان زیادی در زمینه سه تار نداشته و سه تار برای وی حالت خصوصی و خاص پیدا كرده بود. به نظر می رسد این ساز را كاملا برای دل خود می نواخته اگر چه به سه تار كاملا مسلط بوده و در حد یك استاد كامل آنرا می شناخته و می نواخته است؛ به همین علت وقتی شاگردان صبا را بررسی می كنیم، كسی پیدا نمی شود كه فقط در كنار وی سه تار زده باشد، مانند آقای تقی تفضلی، و معمولا ساز دیگری ساز اول آنها بوده است. دكتر داریوش صفوت هم نزد صبا حدود،۷ ۸ سالی سنتور زده و به غیر از آن ۴ سال هم سه تار یاد گرفته است. یا استاد تجویدی؛ ایشان می گویند كه پیش استاد صبا كمی هم سه تار كار كرده است. متأسفانه از آقای تفضلی هیچ نشانه ای پیدا نكردم. فقط می دانم در انگلستان زندگی می كند. در بین دیگر شاگردان ایشان دكتر صفوت مهم ترین كسی است كه در سه تار شاگردی صبا را كرده است. صبا هم در مورد صفوت تأكید می كند كه منطق مضراب های راست و چپ را برای اجزای ردیف خوب می داند، ولی با مراجعه به سه تار نوازی صفوت تفاوت زیادی با نواختن استاد صبا می بینیم. در نسل بعد از استاد صبا، عبادی و... استادان تار و سه تاری هستند كه هر كدام به نحوی نكته ای را به ما منتقل كرده اند مانند استاد لطفی، طلایی و... با این كه استاد لطفی و طلایی نسبت به بقیه بیشتر در این زمینه كار كرده اند، ولی هیچ كدام از این افراد سبك و شیوه سه تار نوازی استاد صبا را به صورت جدی دنبال نكرده اند. بین افرادی كه امروز در این رشته مشغول هستند، تنها آقای رامین جزایری را علاقه مند دیدم كه در این زمینه سالها كار كرده كه او هم شاگرد آقای لطفی است و نواری با نام« حدیث صبا » منتشر كرده كه در آن نوار سعی كرده شیوه نوازندگی استاد صبا را نشان بدهد. اما همان طور كه قبلا اشاره كردم صبا را بیشتر به استادی ویولون و گاهی هم سنتور می شناسند، زیرا ردیف سنتور صبا را استاد پایور خیلی رواج داده است. با بررسی هایی كه من انجام دادم و نتیجه آن را در مقاله ای آورده ام كه در شماره ۱۴ مجله ماهور تحت عنوان «صبا به روایت سه تارش »چاپ شد، نشان داده ام شخص صبا آنقدرها هم كه دیگران می گویند تحت تأثیر وزیری نبوده است. در ثانی سه تار و ویژگی نوازندگی كه از طریق سه تار یاد گرفته برای او مهم بوده است، ولی متأسفانه به نظر می رسد در آن زمان تلاشی همگانی صورت گرفته بود تا میراث های كهن و سنت های قدیمی با چیزی جایگزین شود، و این مسأله صبا را رنج می داده كه حتی در اواخر عمر باعث مشكلات روحی برای او شده بود.

---