موسیقی ارکسترال ایران از دیروز تا امروز

سرنوشت ۸۰ سال موسیقی سمفونیک در پهلوی اول و دوم

سفر ناصرالدین شاه قاجار به اروپا نقش غیرقابل انکاری در ورود هنر غربی به یکی از اصلی‌ترین مراکز هنر مشرق زمین یعنی ایران داشته است. همانگونه که وی را نخستین آکتور سینمای ایران می‌نامند و این شاه قاجار را تاثیر‌گذار‌ترین فرد در ورود امکانات سینما، عکاسی و . . . به ایران نیز ‌می‌دانند، وی پیرامون ورود ساز‌های غربی نیز همین نقش را ایفا کرده است.

ناصرالدین شاه در سفر اول خود به اروپا در ماه صفر ۱۲۹۰ه. ق به هنگام مراجعت به ایران چند دستگاه پیانوی بزرگ را برای دربار با خود آورد اما در تهران کسی به نواختن این ساز آشنا نبود. می‌گویند محمد صادق خان سرورالملک با مهارتی که در نواختن سنتور داشت تا حدودی شروع به نواختن پیانو کرد که در نوع خود کاری بدیع بود.

اما نخستین کسی که پیانو را مطابق روش صحیح آن نواخت، غلامرضا‌خان سالار معزز بود که بعد از وی معتمدالملک یحیاییان و محمود مفخم به یادگیری و نواختن پیانو پرداختند. غلامرضاخان سالار معزز متولد سال ۱۲۴۰ تهران، از شاگردان مسیو لومر فرانسوی بود، وی در آن زمان معلم شعبه موزیک و دستیار او شد. سالار معزز برای تکمیل تحصیلات موسیقی به روسیه رفت و در کنسرواتور پترزبورگ تحصیل کرد. او در این کنسرواتوار از شاگردان ریمسکی کورساکف، آهنگساز مشهور روسی بود و پس از خاتمه تحصیل در ۱۲۹۳ به ایران بازگشت و با درجه سرتیپی به ریاست موزیک نظام و مدرسه موزیک منصوب شد. او به موسیقی ایرانی توجه داشت و با تغییر کوک پیانو آن را می‌نواخت. وی کتاب‌هایی نیز در موضوع سازشناسی و ارکسترشناسی ترجمه کرده که متاسفانه هیچکدام به چاپ نرسیدند. اما یک سلام رسمی در دوره مشروطیت و چند سرود برای مدرسه امریکایی، میراث ماندگار او شد. از دیگر خدمات سالار معزز، نگارش موسیقی ایرانی با نت بود که چند قطعه از جمله فانتزی ماهور چاپ روسیه و به وزن سه چهارم در گام ماهور سل با نت‌های مربوطه به دست چپ پیانو نوشته شده و در تنظیم آنها از قواعد هارمونی استفاده شده‌است. از آثار منتشر شده سالار معزز «سرود برادران» را نیز می‌توان نام برد که در کتاب دوم ویولن هنرستان موسیقی ملی منتشر شده است. مدرسه موزیک تا سال ۱۳۰۷ زیر نظر او و معاونت فرزندش، نصرالله مین?باشیان اداره شد. سالار معزز مردی منظم، متشخص، با حس مسوولیت و با پشتکار بود. دوره سلطنت ناصرالدین شاه با ورود دیگر ساز‌های کلاسیک غربی به ایران نیز همراه بود، به عنوان مثال ورود ویولن به ایران همزمان با اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه به ایران صورت پذیرفت که نخستین نوازندگان این ساز هنرمندانی چون تقی دانشور، حسن هنگ آفرین و ابراهیم آژنگ بودند. گفتنی است؛ ورود این ساز‌ها در دوره ناصری به همراه تاسیس دارالفنون به پیشنهاد امیرکبیر و تشکیل شعبه موزیک در این مدرسه، در آینده زمینه‌ساز تشکیل ارکستر‌های بزرگ در ایران شد.

● دارالفنون نخستین خاستگاه آکادمیک موسیقی در ایران

با تاسیس مدرسه دارالفنون، خیزش عظیمی در راستای دستیابی به علوم و فنون نوین در ایران برداشته شد. در همین راستا و به سبب لزوم توجه به دسته‌های موسیقی نظامی که مورد توجه ناصرالدین شاه نیز قرار گرفته بود، شعبه‌یی در دار‌الفنون به عنوان شعبه موزیک تشکیل شد و بدین ترتیب دارالفنون به عنوان نخستین خاستگاه آموزش آکادمیک موسیقی در تاریخ ایران درخشید. در واقع تشکیل شعبه موزیک دارالفنون را می‌توان سرآغازی برای آموزش و تشکیل هسته‌های اولیه هنرمندان و گروه‌های موسیقی کلاسیک غربی و ارکسترال دانست. گرچه هدف اولیه از تشکیل آن پرداختن به موسیقی در دسته‌های موزیک نظامی بود ولی سرمنشایی برای ایجاد پایه‌های موسیقی ارکسترال در ایران شد که وجود مربیان خوش ذوق و توانمندی چون لومر فرانسوی (موسیو لومر)، آثار تاثیر‌گذار و شاگردان خوش‌ذوقی را بر جای گذاشت.

● موسیو لومر، ژنرال موسیقی ایران

پس از تشکیل شعبه موزیک در دارالفنون ابتدا کار آموزش هنرجویان به دو هنرمند فرانسوی به ‌نام‌های بوسکه و معاونش رویون که در حدود ۱۸۵۶ میلادی به ایران آمده بودند سپرده شد که این دو نتوانستند کار چشمگیری در این‌باره ثمر رسانند. بنابراین دولت ایران برای رهبر ارکستر و آموزش موسیقی یک نفر کارشناس و مربی موسیقی به نام «آلفرد ژان باپتیست لومر» را از فرانسه استخدام کرد که در سال ۱۲۸۵ ه.ق به ایران اعزام شد که با مهارت و جدیت خود مسبب خدمات مهمی در این حوزه شد.

لومر در بدو ورود به دارالفنون تربیت شاگردانی را برعهده گرفت که اکثر آنها حتی خواندن و نوشتن را بدرستی نمی‌دانستند اما وی با جدیت به کار خود ادامه داد و چندی بعد با تلاش‌های او نخستین کتاب تئوری موسیقی در ایران با ترجمه مزین الدوله در سال ۱۳۰۱ه.ق به چاپ رسید. همچنین تدریس تمام دروس و آموختن ساز‌های بادی ، پیانو ، سلفژ و هارمونی در شعبه موزیک برعهده خود لومر بود. سرانجام با تلاش‌های لومر فرانسوی نخستین دسته‌های موزیک نظامی که در واقع شکل اولیه ارکستر سمفونیک تهران امروزی است تشکیل شد و این دسته کنسرت‌هایی هم ترتیب دادند و بتدریج آثاری از آهنگسازان اروپایی را نیز به اجرا گذاردند. لومر در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا نیز در نمایشگاه ایران در پاریس حضور داشت.

وی در ایران درجه ژنرالی گرفت و رییس دسته‌های موزیک شاهی شد. در دوران لومر بعضی مارش‌ها و قطعات اروپایی و بیشتر ساز‌های بادی با ارکستر نواخته می‌شدند که این امر سبب شد تا بسیاری از موسیقیدان‌های ایرانی با آثار غربی آشنایی پیدا کنند. لومر آهنگساز نخستین سرود ملی ایران بود که در سال‌های اخیر ساخته وی توسط خوانندگانی چون سالار عقیلی بازخوانی شده است، وی همچنین قطعات متعددی با الهام از موسیقی ایرانی ساخته است.

● نخستین ارکستر کامل ایرانی

پس از تشکیل شعبه موزیک در دارالفنون و خدمات موسیو لومر در این‌باره، موسیقی ارکسترال ایرانی با حضور گروه‌های ارکستر خارجی در ایران قوت گرفت و امکانی برای شنیدن موسیقی اروپایی در قالب سایر گروه‌های ارکستر فراهم شد.

یکی از این گروه‌ها متشکل از یک نوازنده ویولن از روسیه و ارکستر چهار، پنج نفره وی بود که به ایران آمده بودند و در مهمانخانه‌یی در خیابان فردوسی کنونی به اجرای برنامه می‌پرداختند. چند سال بعد این ارکستر بزرگ‌تر شد و به رهبری سرژخوتسیف، استاد ویولن، آهنگ‌هایی اروپایی را به اجراگذارد. در اوایل سال ۱۳۱۳ه. ش سروان غلام‌حسین مین‌باشیان که تازه از اروپا برگشته بود و در رشته موسیقی بویژه ویولن در غرب تحصیل کرده بود، سرپرست ارکستر بلدیه شد. ارکستر بلدیه نخستین ارکستری بود که بصورت کامل و با ۴۰نوازنده شکل گرفت و به شکل امروزی می‌توان به آن عنوان ارکستر اطلاق کرد. نخستین برنامه این ارکستر روز جمعه سیزدهم مهرماه ۱۳۱۳ به مناسبت جشن هزاره فردوسی در تئاتر نکوئی(سینما همای سابق) برگزار شد و دومین اجرای این ارکستر چهارشنبه سیزدهم اردیبهشت در همان سالن برگزار شد.

● غلبه موسیقی کلاسیک غربی بر موسیقی ایرانی

در اواخر سال ۱۳۱۳ه. ش غلامحسین مین‌باشیان به ریاست هنرستان موسیقی منصوب شد. مین باشیان با توجه به تحصیلات خود که در کشور‌های اروپایی صورت پذیرفته بود، معتقد بود که برنامه هنرستان باید بر اساس کنسرواتوار‌های غرب تدوین شود و بنابر همین نظریه برنامه‌یی برای هنرستان تصویب و به تایید شورای عالی فرهنگ رسید. در مهرماه سال ۱۳۱۷ه. ش اداره موسیقی کشور در محل هنرستان تاسیس و مین‌باشیان با حفظ سمت به ریاست آن اداره نیز منصوب شد. او در تغییر برنامه‌های هنرستان، تدریس موسیقی ایرانی را حذف و انحصار برنامه به موسیقی غربی و تدریس آن باعث اعتراض عده‌یی از دوستداران موسیقی ایرانی شد. مین باشیان در این‌باره گفته معروفی دارد که: « هر شخص غیرمتعصب که از موسیقی علمی خبر دارد تصدیق می‌کند و حس می‌نماید که تار، تمبک و کمانچه، همانطور که شتر به پای راه‌آهن نمی‌رسد، قدرت برابری با موسیقی غربی را ندارد». این قبیل گفته‌ها و اقدامات مین‌باشیان سبب اعتراض برخی استادان موسیقی ایرانی نظیر علی‌نقی وزیری که خود نیز طالب تحول و اصلاح موسیقی سنتی ایرانی بودند، شد. اما مین‌باشیان با همین شیوه تفکر تعدادی از استادان موسیقی را از چکسلواکی به ایران دعوت کرد، این اساتید در ایران استخدام شدند و در ارکستر هنرستان هم نوازندگی کردند. تا سال ۱۳۱۸ رهبری ارکستر استادان اداره موسیقی کشور را خود مین باشیان برعهده داشت اما از آن تاریخ به بعد ارکستر مذکور با رهبری رودلف اوربانتس، استاد اعزامی از چکسلواکی فعالیت و آثار موسیقی اروپایی مانند اوورتور اگمونت از بتهوون، هشت رقص از دوورژاک و آثاری از وچینی و دیگران را نواخت و در مرداد ۱۳۲۰آخرین برنامه خود را به رهبری اورباتنس اجرا کرد و در شهریور همان سال اوربانتس و دیگر نوازندگان چک به علت حوادث جنگ جهانی ایران را ترک کردند. اقدام مین باشیان در دعوت از اساتید موسیقی از چکسلواکی نزد اهالی موسیقی اقدامی مثبت در جهت تربیت هنرجویان موسیقی آن دوره محسوب می‌شود، استادان مذکور که هر یک در کار خود تخصص داشتند در هنرستان عالی موسیقی به آموزش بعضی ساز‌های بادی پرداختند که تا آن زمان در ایران هنرآموز نداشت و اگر حوادث جنگ دوم جهانی باعث مراجعت آنان نشده بود، ادامه کارشان در هنرستان عالی موسیقی بسیار موثر بود.

● تشکیل ارکستر سمفونیک تهران

پس از مهرماه ۱۳۲۰ تدریس موسیقی ایرانی به برنامه‌های هنرستان عالی موسیقی اضافه شد و از همین زمان اختلاف بین طرفداران و مخالفان تدریس موسیقی ایرانی در هنرستان بالا گرفت. در سال ۱۳۲۲ پرویز محمود که در کنسرواتوار بروکسل تحصیل کرده بود و در زمان تصدی وزیری، رهبری ارکستر هنرستان موسیقی را برعهده داشت، ارکستر سمفونیک تهران را تشکیل داد و گامی اساسی برای آشنا کردن مردم با موسیقی کلاسیک و اجرای آن برداشت. ارکستر سمفونیک تهران از آن زمان تاکنون فراز‌ها و نشیب‌های مختلفی را پشت سر نهاده است.

پس از انقلاب اسلامی ایران تلاش‌های بسیاری برای بازسازی ارکستر سمفونیک تهران صورت پذیرفت و تلاش‌ها برای حفظ این ارکستر ادامه یافت تا در سال ۱۳۶۱ این ارکستر به رهبری نادر مرتضی‌پور دوباره بر صحنه پای گذاشت و تاکنون این ارکستر با اجرای آثار فاخر موسیقی به کار خود ادامه داده است.

در سال‌های اخیر تلاش‌های بسیاری شده است تا با تلفیق موسیقی کلاسیک غربی و آهنگسازی ایرانی، آثاری بر مبنای فرهنگ ایرانی به مخاطب ارایه شود که سمفونی‌هایی نظیر سمفونی لیلی و مجنون، مقاومت و قطعاتی چون نغمه خراسانی(فرهاد فخرالدینی) نمونه‌هایی از این آثار محسوب می‌شوند. اسامی رهبران ارکستر سمفونیک تهران از آغاز تاکنون به ترتیب به این شرح است: پرویز محمود، روبیک گریگوریان، مرتضی حنانه ، حشمت سنجری ، هایمو توبیر ، حشمت سنجری، فرهاد مشکات، نادر مرتضی‌پور ، فریدون ناصری ، علی رهبری ، نادر مشایخی ، منوچهر صهبایی ، شهرداد روحانی، ماتیاس کروگر، نادر مرتضی پور .

حسین سعیدی