کار شایسته

انسان ها برای ادامه حیات, کار می کنند از دوران شکار تا عصر صنعتی و حال حاضر, کار همواره همراه و همزاد انسان ها بوده است

● تاریخچه روابط کار

انسان‌ها برای ادامه حیات، کار می‌کنند. از دوران شکار تا عصر صنعتی و حال حاضر، کار همواره همراه و همزاد انسان‌ها بوده است. این تعریفی گسترده از مفهوم کار است، اما آنچه که در حقوق کار مورد بررسی قرار می‌گیرد، این معنای گسترده از مفهوم کار نیست. زمانی، انسان‌ها برای به‌دست آوردن غذا، به شکار و جمع‌آوری محصولات طبیعی می‌پرداختند. در این دوران، گرچه کار وجود داشت اما رابطه کار وجود نداشت. رابطه کار از زمانی آغاز شد که برخی ابنای بشر، برخی دیگر را برای انجام کارهای موردنظر خود به‌خدمت گرفته و از حاصل کار آنها بهره جسته‌اند. نگاهی به تاریخ روابط کار نشان می‌دهد که این رابطه در اعصار مختلف، با اشکال خشن و زننده‌ای همچون برده‌داری نیز مواجه بوده است. «ویل دورانت» آغاز فعالیت کشاورزی را نخستین انقلاب اجتماعی مهم تلقی کرده و بر این عقیده است که عبور انسان از دوران شکار به دوران کشاورزی، سرآغاز تمدن بشری به‌شمار می‌آید. حقوق کار اما مشخصاً در پی انقلاب صنعتی به‌وجود آمد. در این دوران بود که انسان‌ها عملاً ابزار کار را از دست داده و برای دیگران و با ابزار کار آنها به‌کار مشغول شدند. کشاورزی که مالک زمین و ابزار کار خود در مزرعه بود، اینک فرزندان خود را در خدمت صاحبان صنایع می‌دید. روابط کاری سنتی پدر کشاورز و خانواده وی نیز به شکلی از روابط صاحبان کار و کارگران تبدیل می‌شد.

● انقلاب صنعتی و روابط کار

تا سال‌های متمادی، توان بدنی و نیروی جسمی انسان‌ها تنها ابزار کار آنان بود. رفته‌رفته و با تکامل عقل بشری، انسان‌ها به ساخت ابزار کار روی آورده و برای انجام کارها، از ابزارهای ساخته خود استفاده می‌کردند. از قرن پانزدهم میلادی به بعد، در اروپا تحولات چشمگیری در ساخت ابزارها و صنایع به‌وجود آمد. با پیشرفت در ساخت ابزار کار، کارگاه‌های کوچک صنعتی شکل گرفت و در قرن هجدهم که اختراعات صنعتی به اوج خود رسید، ماشین بخار اختراع شد و این سرآغاز انقلاب صنعتی بود. در پی این تحول بود که نیروی ماشین، جانشین نیروی انسان شد.

تا قبل از عصر صنعتی، انسان‌ها به کشاورزی و دامپروری مشغول بودند، اما پس از انقلاب صنعتی، کشاورزان و روستاییان در کارخانه‌های صنعتی مشغول به‌کار شدند و شکل جدیدی از روابط کار بین کارگران و کارفرمایان شکل گرفت.

● تاریخچه تصویب قوانین کار در کشورهای صنعتی (انگلستان)

«اوژن بوره» در کتاب «فقر طبقات کارگر در انگلستان و فرانسه» و هنگام بیان شرایط و روابط کار در اوائل عصر صنعتی، نوشته است: کارفرما با کارگرانش ارتباط معنوی ندارد. کارفرما، کارگران را جز توده‌ای که با دیگر چیزها، مخارج تولید را تشکیل می‌دهند، درنظر نمی‌گیرد.

شرایط سخت کارگران در ابتدای دوران صنعتی، از ساعات کار بیش از حد (بیش از ۱۳ ساعت)، نبود شرایط بهداشتی و ایمنی در محیط کار، کار سخت و طاقت‌فرسای زنان و کار کودکان (از ۵ سالگی) صدمات جبران‌ناپذیری را در اوائل عصر صنعتی به کارگران وارد کرد و جان آنان را ستاند. تمامی اینها انگیزه‌ای بود که برای تعدیل این روابط و شرایط کار، اندیشه شود. انقلاب صنعتی در ۱۷۴۰ در انگلستان رخ داد، یعنی حدود نیم قرن زودتر از سایر کشورهای اروپایی. بنابراین، روابط جدید میان کارگران و کارفرمایان نیز به مراتب سریع‌تر شکل گرفت و این در حالی بود که نظام حقوقی و اقتصادی انگلستان تغییرات مناسب با زمان نداشت و همین امر موجب شد تا جامعه انگلستان به دو طبقه ثروتمند و فقیر تقسیم شود.

نظریه اقتصاد آزاد حاکم بر دولت انگلستان، مانع از دخالت دولت در امور اقتصادی می‌شد، اما شرایط نامساعد کار بویژه برای زنان و کودکان، موجب وضع قوانین حمایتی از ناحیه دولت انگلستان برای کارگران شد. این مقررات، در ابتدا برای حمایت از کارگران (بویژه کودکان) و با انگیزه رفع بی‌عدالتی‌ها به‌وجود آمدند. در ۱۸۰۲ دو قانون مهم درباره کار کودکان در انگلستان تصویب شد. یکی در مورد کودکان کم‌سن که در مشاغل زیان‌آور (پاک کردن دودکش کارخانه‌ها) مشغول بودند و دیگری در مورد فرزندان اشخاص فقیر و کودکان بی‌سرپرستی که «پارواس‌ها» از سن ۷ سالگی آنها را به صاحبان صنایع اجاره می‌دادند. از اواسط قون نوزدهم به بعد، تصویب قوانین کار در کشورهای فرانسه و دیگر کشورهای صنعتی اروپا، سرعت بیشتری گرفت و درخصوص ساعات کار زنان و کودکان، تعطیلات، مرخصی، مزد، انعقاد و فسخ قرارداد کار، قوانینی وضع شد. مهمترین ثمره این تحولات، اجازه تشکیل سندیکاهای کارگری بود. شاید نزدیک به یک قرن طول کشید تا به موجب قوانین پراکنده‌ای که تصویب شد، رفته‌رفته حقوق کار در کشورهای صنعتی شکل گرفت.

● تاریخچه تصویب قوانین کار در ایران

در دوران مشروطه، شغل اکثر مردم ایران کشاورزی و دامداری بود. کارگران نیز در فعالیت‌های سنتی نظیر کارگاه‌های قالی بافی، مشغول به‌کار بودند. نهضت مشروطه که شالوده تئوری آن را دموکراسی سیاسی و پارلمانی شکل می‌داد، ناگزیر بود تا هر تغییر و بهبودی را با رعایت شرایط اقشار مردم، اعمال کند. در نخستین سال‌های نهضت مشروطه، اندیشه تشکیل اتحادیه‌های کارگری شکل گرفت و اولین اتحادیه‌های کارگری همچون اتحادیه کارگران چاپخانه‌های تهران شکل گرفت. این تفکر تا سال‌ها پس از انقلاب مشروطه نیز ادامه داشت. بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ قانونی در مورد روابط کار به تصویب مجلس نرسید و روابط کارفرمایان و کارگران تابع قانون مدنی و عقد اجاره (اجاره اشخاص) بود.

● قانون کار ۱۳۲۸

با برخورداری از نظرات مشورتی دفتر بین‌المللی کار، اولین قانون کار در ۱۳۲۸ تصویب شد. این قانون، قانونی آزمایشی با دوره یک ساله بود که در آن، دولت موظف شده بود تا با انقضای مدت قانون، لایحه جدید قانون کار را ارائه دهد. این امر تا سال ۱۳۳۷ به طول انجامید و در نهایت در ۱۳۳۷ قانون کار جدید تهیه و به تصویب رسید. قانون کار ۳۷ به مدت ۳۲ سال قانون حاکم بر روابط کارگران و کارفرمایان در ایران بود.

تاریخچه تصویب قانون کار در ایران پس از انقلاب اسلامی مفصل و البته پر فراز و نشیب است، تا جایی‌که اختلافات موجود بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان در مورد مواد این قانون، منجر به تأسیس نهادی برای حل اختلاف شد که بعدها به مجمع تشخیص مصلحت نظام معروف شد. در نهایت، قانون کار جمهوری اسلامی ایران مشتمل‌بر ۲۰۳ ماده در ۲۸ بهمن ۱۳۶۹ در روزنامه رسمی منتشر و از تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۶۹ لازم‌الاجرا شد.

● کار شایسته

تاریخ سیر تحولات حقوق کار، نشانگر آن است که بنیاد این رشته و منبع اصلی الهامات آن، حمایت از کارگر در مقابل کارفرماست. البته به‌نظر می‌رسد که این حمایت به‌منظور حفظ تعادل اجتماعی و اقتصادی، امری ضروری است. از این‌رو، اساساً قانون کار در زمره قوانین حمایتی است. تحول در زمینه حقوق کار و اندیشه‌های آن، هر روز و مطابق با پیشرفت‌های روزافزون علمی، تکنولوژیک و پیچیده‌تر شدن ارتباطات اجتماعی، در حال تکامل است.

تئوری امکان دستیابی عادلانه تمامی افراد اعم از زن و مرد در شرایط آزاد و با لحاظ کردن امنیت و کرامت انسانی، نوپدیده‌ای در عالم حقوق کار به‌شمار می‌آید که از آن با نام «کار شایسته» یاد می‌شود. حقوق کار که تا امروز به نقش و وظایف دولت‌ها در تنظیم روابط و قوانین کار می‌پرداخت، مسئولیت دیگری را نیز متوجه دولت‌ها کرده و آن، فراهم‌سازی کار مناسب برای افراد جامعه و به تعبیری دیگر، ایجاد اشتغال مولد است.

«کار شایسته» به خواسته‌های افراد در زندگی کاری آنها اطلاق می‌شود. خواسته‌هایی همچون فرصت‌های شغلی، درامد، پیشرفت فردی، عدالت و برابری جنسی (در امکان دستیابی به کار). کار شایسته، بازتاب نگرانی دولت‌ها و کارگرانی است که در تعامل باهم، خصوصیت منحصر به‌فرد این مقوله را برای سازمان جهانی کار فراهم می‌سازند. کار شایسته ۴ هدف استراتژیک ذیل را پیگیری می‌کند:

▪ اصول و حقوق بنیادین کار

▪ برخورداری از فرصت‌های شغلی و درامد

▪ حمایت و امنیت اجتماعی

▪ گفت‌وگوهای اجتماعی و سه‌جانبه (تشکل‌های کارگری و کارفرمایی)

این اهداف، تمامی کارگران زن و مرد، افراد حقوق‌بگیر و افرادی را در برمی‌گیرد که برای خود کار می‌کنند. سازمان بین‌المللی کار، تلاش می‌کند تا روش‌های مبتنی‌بر کار شایسته را به سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی (دولت‌ها) تعمیم دهد. کار شایسته، محور مرکزی تلاش‌ها برای از بین بردن فقر و وسیله‌ای برای پیشرفت برابر و پایدار است.»

«براساس تعریف سازمان بین‌المللی کار، کار شایسته شامل فرصت‌هایی برای دستیابی به مشاغل با درامد کافی، محیط کار ایمن، حمایت اجتماعی از کارگران و خانواده‌های آنان، ایجاد چشم‌انداز روشن در افق پیشرفت شخصی (شغلی)، و امکان ایجاد ائتلاف‌های اجتماعی (اتحادیه‌ها و سندیکاها) است و دولت‌ها از طریق سیاست‌های صنعتی و اقتصادی کار شایسته خلق و به توسعه این فرصت‌ها کمک می‌کنند.

هفتم اکتبر سال ۲۰۰۸ به‌نام روز جهانی «کار شایسته» نامگذاری شده است. در این روز، اتحادیه‌های اصناف، کنفدراسیون‌های کاری و سایر انجمن‌های کارگری بر انجام فعالیت به‌منظور توسعه مفهوم کار شایسته تعهد کردند. تمامی اینها در پی تلاش‌ها و مبارزاتی بود که سازمان‌های بین‌المللی در زمینه کار برای بسط نظریه کار شایسته از سال ۲۰۰۵ آغاز کردند. تلاشی که در سال ۲۰۰۷ منجر به پذیرش و به رسمیت شناخته شدن اصول و اهداف استراتژیک کار شایسته توسط دولت‌های اروپایی شد تا در جهت ایجاد کار شایسته، حمایت از حقوق کارگران، تجارت منصفانه و برابری جنسیتی در ایجاد و کسب فرصت‌های شغلی و درامد برابر، تلاش می‌کنند. در حال‌حاضر، ۸۱ مرکز ملی در ۵۶ کشور جهان در تعمیق و گسترش این مفهوم تلاش می‌کنند.

● کار شایسته در حقوق ایران

ایران یکی از اولین کشورهایی است که به سازمان بین‌المللی کار پیوسته است. با طرح موضوع کار شایسته در سازمان بین‌المللی کار، ایران نیز تلاش برای عینیت بخشیدن به کار شایسته را در قالب برنامه‌ای ملی، دنبال کرده است. مطابق ماده ۱۰۱ قانون برنامه چهارم توسعه، دولت مکلف شده است به‌منظور تأمین عزت نفس، برابری فرصت‌ها، آزادی و امنیت کار همراه با صیانت لازم برنامه ملی توسعه کار شایسته را بر محور تعاریف، مقاوله‌نامه‌ها و توصیه‌نامه‌های سازمان بین‌المللی کار، تدوین کرده و وزارت کار و امور اجتماعی نیز سند کار شایسته را تا پایان سال اول برنامه به تصویب مجلس برساند. گرچه مراحل قانونی تدوین این لایحه در دولت تاکنون به نتیجه‌ای خاص نرسیده است، اما این امید وجود دارد که این امر مهم محقق و سیاست‌های مالی و اشتغال‌زایی، بر این اساس پایه‌ریزی شود.

ٰسیدعلی فتاحی

منابع

۱ . حقوق کار (۱). دکتر سید عزت‌الله عراقی. انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها. ۱۳۸۲ چاپ دوم

۲ . کار شایسته. محمدرضا سپهری. مؤسسه کار و تأمین اجتماعی. ۱۳۸۱

۳ . بنیان‌های نظری کار شایسته در ایران. محسن ایزدخواه. روزنامه اعتماد. ۱۲ اردیبهشت ۸۶

۴ . International Labour Organization/ www.ilo.org